Asrlar davomida mulk huquqi moddiy buyumlar atrofida qurilgan. Uyni sotib olish, yerni sotish, rasmni sovg‘a qilish yoki meros qoldirish mumkin edi. Egalik qilish har doim jismoniy egalik qilishni anglatgan va O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 164-moddasi ham uni shunday talqin qilib, mulkdorga mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqini mustahkamlaydi. Ammo raqamli davr odatiy tasavvurlarni o‘zgartirib yubordi: axborot, ma’lumotlar va raqamli obyektlar qiymatga ega bo‘la boshladi va eski yuridik tuzilmalar to‘liq ishlashdan to‘xtadi.
Blokcheyn yangi ishonch ustuni sifatida
2008-yil oktyabr oyida Satoshi Nakamoto banklar va vositachilarsiz ishlaydigan birinchi kriptovalyuta - bitkoin kontseptsiyasini e’lon qildi. Uning asosida blokcheyn texnologiyasi yotardi: taqsimlangan reyestr bo’lib, unda yozuvlar tarmoqning barcha ishtirokchilari tomonidan tasdiqlanadi va soxtalashtirish uchun deyarli xavfsiz bo‘ladi.
Batafsil blokcheyn texnologiyasining ishlash tamoyillari va asosiy xususiyatlari haqida bizning «Raqamli ishonch tizimini shakllantirishda blokcheyn va NFT texnologiyalari» nomli materialimizda o‘qishingiz mumkin.
Bu huquqshunoslar uchun qiyinchilik tug‘dirdi. Birinchi marta "mulk huquqi"ni davlat muhri yoki notarial yozuv bilan emas, balki tizimga kiritilgan algoritm bilan tasdiqlash mumkin bo‘ldi. Agar an’anaviy huquq davlat reyestriga tayansa, blokcheyn boshqacha yondashuvni - texnologiyaning o‘zi bilan ta’minlangan ishonchni taklif qildi.
Smart-shartnomalar va huquqiy muammolar
Blokcheyn asosida smart-shartnomalar - bitim shartlarini avtomatik ravishda bajaruvchi dasturlar paydo bo‘ldi. Ular tranzaksiyalarni tezlashtiradi va vositachilarni chiqarib tashlaydi, ammo huquqiy muammolarni keltirib chiqaradi. Agar kodga xato kiritilgan bo‘lsa, javobgarlikni kim oladi? Agar tomonlar qog‘ozdagi hujjatga hatto imzo ham qo‘ymagan bo‘lsalar, shartnomani bajarilgan deb hisoblash mumkinmi?
Bir qator mamlakatlarda bu masalalar hal etila boshlandi, masalan, Italiyada 2019-yildan boshlab smart-shartnomalar blokcheynda qayd etilishi sharti bilan yozma shartnomalarga tenglashtirildi. Yevropa Ittifoqida "European Blockchain Services Infrastructure" umumiy infratuzilmasini yaratish muhokama qilinmoqda, unda smart-shartnomalar elektron bitimlarning yangi shakli sifatida ko‘rib chiqiladi.
NFT va nomoddiy noyoblik huquqi
Agar blokcheyn raqamli pullar ishonchli bo‘lishi mumkinligini isbotlagan bo‘lsa, NFT raqamli obyektlar ham noyob bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatdi. NFT - bu egasiga ma’lum bir obyektni biriktiradigan o‘zaro almashtiriladigan tokenlar emas: rasm, musiqa, diplom yoki chipta.
Bu yerda asosiy savol tug‘iladi: aynan nima mulk obyektiga aylanadi - cheksiz nusxa ko‘chirish mumkin bo‘lgan raqamli faylning o‘zi yoki haqiqiyligini tasdiqlovchi blokcheyndagi yozuvmi?
Xalqaro amaliyot asta-sekin bu masalaga javob topmoqda. Singapur Oliy sudi 2022-yilda NFTlarni sud orqali himoya qilinishi mumkin bo‘lgan mulk obyektlari sifatida tan oldi. Buyuk Britaniyada esa yuridik komissiya raqamli aktivlarga "mulkning yangi toifasi" maqomini berish taklifini ilgari surdi.
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi qanday o‘zgarmoqda
Yangi texnologiyalar asosiy tamoyillarni tubdan o‘zgartirdi:
• Reestr nufuzi: blokcheyn davlat reestrlariga muqobil bo‘ladi.
• Shartnoma munosabatlari: aqlli shartnomalar shartnoma vazifasini bajarishi mumkin.
• Mulk obyekti: qiymat jismoniy tashuvchidan raqamli identifikatorga o‘tadi.
• Yurisdiksiya: raqamli tranzaksiyalar milliy qonunchilik doirasidan chiqib, xalqaro kelishuvni talab qiladi.
O‘zbekistonda blokcheynni huquqiy jihatdan tan olish 2018-yilda boshlangan. Prezidentning "Raqamli iqtisodiyot va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-3832-son qarori taqsimlangan reestr texnologiyalarini rivojlantirishni mustahkamladi va kripto-aktivlar aylanmasi qoidalarini belgilab berdi. Biroq, tartibga solish qat’iy yo‘lga qo‘yilgan: kriptovalyutalar to‘lov vositasi sifatida taqiqlangan va operatsiyalar faqat litsenziyalangan birjalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Loyiha boshqaruvi milliy agentligi (LBMA) ekspertlarining ta’kidlashicha, O‘zbekistonda texnologiya sifatida blokcheyn va moliyaviy vosita sifatida kriptovalyutalar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazilmoqda. Bu shuni anglatadiki, blokcheyn reyestrlarni yuritish, hujjatlar aylanishi va davlat xizmatlarida qo‘llanilishi mumkin, biroq to‘lovlar uchun tokenlardan ommaviy foydalanish hozircha cheklangan.
Shunday qilib, blokcheyn va NFT evolyutsiyasi mulk huquqi endi faqat moddiy obyektlar bilan cheklanishi mumkin emasligini ko‘rsatadi. U asta-sekin raqamli aktivlarni qamrab oladi, ularning noyobligi jismoniy egalik bilan emas, balki taqsimlangan reestrdagi yozuv bilan mustahkamlanadi. Shu tariqa, an’anaviy tushunchalar- egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish, raqamli muhitda yangi mazmun kasb etmoqda.
Mulk endi faqat jismoniy narsa bilan bog‘liq bo‘lmay, tobora ko‘proq nomoddiy qadriyatlar — axborot, ma’lumotlar, raqamli san’at, algoritmlar bilan chambarchas bog‘lanmoqda. Huquq uchun bu mulkning mohiyatini, uning obyektlari va himoya qilish usullarini qayta ko‘rib chiqish zarurligini anglatadi. Blokcheyn va NFTlar ushbu jarayon uchun katalizator bo'lib, mulkchilikning qonuniy tan olinishi moddiy dunyodan tashqariga chiqadigan yangi paradigmani o'rnatdi.
“Uzbekistan Digital Rights Media Initiative” (UDRMI) loyihasi Yevropa Ittifoqi (YI) moliyaviy ko‘magida Zamonaviy jurnalistikani rivojlantirish markazi (MJDC) tomonidan Legal Policy Research Centre (LPRC) bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda.
Blokcheyn yangi ishonch ustuni sifatida
2008-yil oktyabr oyida Satoshi Nakamoto banklar va vositachilarsiz ishlaydigan birinchi kriptovalyuta - bitkoin kontseptsiyasini e’lon qildi. Uning asosida blokcheyn texnologiyasi yotardi: taqsimlangan reyestr bo’lib, unda yozuvlar tarmoqning barcha ishtirokchilari tomonidan tasdiqlanadi va soxtalashtirish uchun deyarli xavfsiz bo‘ladi.
Batafsil blokcheyn texnologiyasining ishlash tamoyillari va asosiy xususiyatlari haqida bizning «Raqamli ishonch tizimini shakllantirishda blokcheyn va NFT texnologiyalari» nomli materialimizda o‘qishingiz mumkin.
Bu huquqshunoslar uchun qiyinchilik tug‘dirdi. Birinchi marta "mulk huquqi"ni davlat muhri yoki notarial yozuv bilan emas, balki tizimga kiritilgan algoritm bilan tasdiqlash mumkin bo‘ldi. Agar an’anaviy huquq davlat reyestriga tayansa, blokcheyn boshqacha yondashuvni - texnologiyaning o‘zi bilan ta’minlangan ishonchni taklif qildi.
Smart-shartnomalar va huquqiy muammolar
Blokcheyn asosida smart-shartnomalar - bitim shartlarini avtomatik ravishda bajaruvchi dasturlar paydo bo‘ldi. Ular tranzaksiyalarni tezlashtiradi va vositachilarni chiqarib tashlaydi, ammo huquqiy muammolarni keltirib chiqaradi. Agar kodga xato kiritilgan bo‘lsa, javobgarlikni kim oladi? Agar tomonlar qog‘ozdagi hujjatga hatto imzo ham qo‘ymagan bo‘lsalar, shartnomani bajarilgan deb hisoblash mumkinmi?
Bir qator mamlakatlarda bu masalalar hal etila boshlandi, masalan, Italiyada 2019-yildan boshlab smart-shartnomalar blokcheynda qayd etilishi sharti bilan yozma shartnomalarga tenglashtirildi. Yevropa Ittifoqida "European Blockchain Services Infrastructure" umumiy infratuzilmasini yaratish muhokama qilinmoqda, unda smart-shartnomalar elektron bitimlarning yangi shakli sifatida ko‘rib chiqiladi.
NFT va nomoddiy noyoblik huquqi
Agar blokcheyn raqamli pullar ishonchli bo‘lishi mumkinligini isbotlagan bo‘lsa, NFT raqamli obyektlar ham noyob bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatdi. NFT - bu egasiga ma’lum bir obyektni biriktiradigan o‘zaro almashtiriladigan tokenlar emas: rasm, musiqa, diplom yoki chipta.
Bu yerda asosiy savol tug‘iladi: aynan nima mulk obyektiga aylanadi - cheksiz nusxa ko‘chirish mumkin bo‘lgan raqamli faylning o‘zi yoki haqiqiyligini tasdiqlovchi blokcheyndagi yozuvmi?
Xalqaro amaliyot asta-sekin bu masalaga javob topmoqda. Singapur Oliy sudi 2022-yilda NFTlarni sud orqali himoya qilinishi mumkin bo‘lgan mulk obyektlari sifatida tan oldi. Buyuk Britaniyada esa yuridik komissiya raqamli aktivlarga "mulkning yangi toifasi" maqomini berish taklifini ilgari surdi.
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi qanday o‘zgarmoqda
Yangi texnologiyalar asosiy tamoyillarni tubdan o‘zgartirdi:
• Reestr nufuzi: blokcheyn davlat reestrlariga muqobil bo‘ladi.
• Shartnoma munosabatlari: aqlli shartnomalar shartnoma vazifasini bajarishi mumkin.
• Mulk obyekti: qiymat jismoniy tashuvchidan raqamli identifikatorga o‘tadi.
• Yurisdiksiya: raqamli tranzaksiyalar milliy qonunchilik doirasidan chiqib, xalqaro kelishuvni talab qiladi.
O‘zbekistonda blokcheynni huquqiy jihatdan tan olish 2018-yilda boshlangan. Prezidentning "Raqamli iqtisodiyot va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PQ-3832-son qarori taqsimlangan reestr texnologiyalarini rivojlantirishni mustahkamladi va kripto-aktivlar aylanmasi qoidalarini belgilab berdi. Biroq, tartibga solish qat’iy yo‘lga qo‘yilgan: kriptovalyutalar to‘lov vositasi sifatida taqiqlangan va operatsiyalar faqat litsenziyalangan birjalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Loyiha boshqaruvi milliy agentligi (LBMA) ekspertlarining ta’kidlashicha, O‘zbekistonda texnologiya sifatida blokcheyn va moliyaviy vosita sifatida kriptovalyutalar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazilmoqda. Bu shuni anglatadiki, blokcheyn reyestrlarni yuritish, hujjatlar aylanishi va davlat xizmatlarida qo‘llanilishi mumkin, biroq to‘lovlar uchun tokenlardan ommaviy foydalanish hozircha cheklangan.
Shunday qilib, blokcheyn va NFT evolyutsiyasi mulk huquqi endi faqat moddiy obyektlar bilan cheklanishi mumkin emasligini ko‘rsatadi. U asta-sekin raqamli aktivlarni qamrab oladi, ularning noyobligi jismoniy egalik bilan emas, balki taqsimlangan reestrdagi yozuv bilan mustahkamlanadi. Shu tariqa, an’anaviy tushunchalar- egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish, raqamli muhitda yangi mazmun kasb etmoqda.
Mulk endi faqat jismoniy narsa bilan bog‘liq bo‘lmay, tobora ko‘proq nomoddiy qadriyatlar — axborot, ma’lumotlar, raqamli san’at, algoritmlar bilan chambarchas bog‘lanmoqda. Huquq uchun bu mulkning mohiyatini, uning obyektlari va himoya qilish usullarini qayta ko‘rib chiqish zarurligini anglatadi. Blokcheyn va NFTlar ushbu jarayon uchun katalizator bo'lib, mulkchilikning qonuniy tan olinishi moddiy dunyodan tashqariga chiqadigan yangi paradigmani o'rnatdi.
“Uzbekistan Digital Rights Media Initiative” (UDRMI) loyihasi Yevropa Ittifoqi (YI) moliyaviy ko‘magida Zamonaviy jurnalistikani rivojlantirish markazi (MJDC) tomonidan Legal Policy Research Centre (LPRC) bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda.