2022-yilda "Chegarasiz muxbirlar" matbuot erkinligi reytingida O'zbekiston 133-o'rinni egalladi. Bir yil avval mamlakat 24 pog'ona pastroqda edi. Keskin o'zgarish reyting uslubiyotining yangilanishi bilan bog'liq. Mamlakatdagi ommaviy axborot vositalarining erkinligi bilan bog'liq vaziyat hali ham "murakkab"deb baholanmoqda. "Muxbirlar"ning hisobotida "axboriy betartiblik "ning halokatli oqibatlari va dunyodagi axborot ustidan nazoratning ta'siri haqida so'z boradi.
2022-yilda "Chegarasiz muxbirlar" matbuot erkinligi reytingida O'zbekiston 133-o'rinni egalladi. Bir yil avval mamlakat 24 pog'ona pastroqda edi. Keskin o'zgarish reyting uslubiyotining yangilanishi bilan bog'liq. Mamlakatdagi ommaviy axborot vositalarining erkinligi bilan bog'liq vaziyat hali ham "murakkab"deb baholanmoqda. "Muxbirlar"ning hisobotida "axboriy betartiblik "ning halokatli oqibatlari va dunyodagi axborot ustidan nazoratning ta'siri haqida so'z boradi.
Ko'pgina mamlakatlarda, shu jumladan Markaziy va Sharqiy Evropada, ommaviy axborot vositalari ustidan davlat nazoratining kuchayishi va hokimiyatdagilarning siyosiy va iqtisodiy manfaatlariga xizmat qiladigan xususiy ommaviy axborot vositalarini afzal ko’rish tendentsiyasi mavjud.
Muxbirlarni o'zlarining kasbiy vazifalarini bajarish paytida o'ldirishmoqda, ayol jurnalistlarga Internet orqali hujum qilinmoqda, shu jumladan, zo'ravonlik tahdidlari, jurnalistik surushtiruv olib borayotgan muhbirlar ustidan elektron kuzatuv ularni qo'rqitish va og'zini yopishga qaratilgan. Ko'pincha jurnalistlarga bosim huquqni muhofaza qilish tizimi yoki to'g'ridan-to'g'ri zo'ravonlik orqali amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlardagi jurnalistlarga bosim o'tkazishning ba'zi misollarini ko'rib chiqamiz.
Maxachqalada jurnalistning hibsga olinishi
Yuliya Vishnevetskaya. Foto: Aleksander Koryakov / Коммерсантъ
26 sentyabrda Maxachqalada jurnalist, Ozodlik radiosining mustaqil muxbiri Yuliya Vishnevetskaya hibsga olindi. Lenta.ru 28 sentyabrda yozishicha, “Russkiy reportyor» muharriri Виталий Лейбин xabar bergan: "Hujjatli film rejissyori, "Lavr 2020" mukofoti sovrindori, taniqli jurnalist Yuliya Vishnevetskayaning qayerdaligi 28 sentyabr kuni davomida noma'lumligicha qoldi. So'nggi marta u Maxachqalaning Sovet tumani sudida besh kun davomida ma'muriy hibsga olish to'g'risidagi hukm chiqarilganidan keyin o'tgan kecha u bilan bog'lanishga muvaffaq bo'lindi",
Unng sozlariga kora, Vishnevetskaya Дogistonda tahririyat vazifasiga kora bolgan — u Sogratl qishlog'idagi qishloq maktabi va po'lat arqonli yo'l haqida reportajni suratga olgan. Hibsga olishdan oldin, u, "Russkiy reportyor" bosh muharririning so'zlariga ko'ra, Maxachkalaga qaytib kelgach, shahar markazidagi noroziliklarga e'tibor qaratgan. "Ammo miting yakunlanayotganda, u kafega ketdi va o'sha yerda hibsga olindi". Jazoni ijro etish uchun Vishnevetskayani Karabudaxkent qishlog'iga olib borishganligi aniqlandi, ammo 28 sentyabr kuni tushdan keyin IIB navbatchisi uning u yerda yo'qligini aytdi. JKH a’zosi Омар Омаров Leybin bilan suhbatda jurnalist Maxachqalaga yuborilganligini va u yerda mitinglar uyushtirishda ayblanganligini aytgan. Maxachqal'ani vaqtincha saqlash izolyatorida advokat Marina Dubrovinaga Vishnevetskaya u yerda yo'qligi haqida xabar berildi.
29 sentyabrda Jurnalist.ru ma'lumotni to'ldirdi: Dog'iston onkologiya instituti a'zolari jurnalist Yuliya Vishnevetskayaning joylashgan joyini aniqladilar.
Ma'lum bo'lishicha, jurnalist, Qorabudxkent tuman ichki ishlar boshqarmasi politsiyasi xodimlarining bayonotlariga zid ravishda, hech qayerga olib ketilmagan va buni amalga oshirishni niyat qilmagan. Yuliyaning advokatiga, shuningdek, Vishnevetskayani Maxachkalaga olib borgan JKHning a'zolariga berilgan javoblar unga himoyachilarni yo'latmaslik istagi bilan bog'liq edi.
O'zbekistondagi Sevimli telekanali jurnalistlarining kaltaklanishi
Hodisa "Paxtakor" stadionida yuz berdi. Sevimli telekanalining bir guruh jurnalistlari futbolchilar bilan suhbatlashishni rejalashtirishgan, ammo huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari telekanalning ruxsatiga ega bo'lishiga qaramay, ularning ishlariga to'sqinlik qila boshladilar. Jurnalistlarning so'zlariga ko'ra, huquq–tartibot idoralari xodimlari ularga aynan "OAV ekanligingizga ... qo'ydik, biz vazifamizni bajaryapmiz", deb javob berishgan.
Telekanal xodimlari ushbu yondashuvga rozi bo'lmadilar va stadionda nima bo'layotganini suratga olishni boshladilar. Shundan so'ng, huquq-tartibot idoralari xodimlari operatorni "burashdi" va uni yerga yotqizib, kamerani olib qo'yishdi. Jurnalist operatorning yonini ola boshlagan edi, IIB xodimlari uni ham "burashdi", mikrofon va ruxsatnomasini olib qo'yishdi. //
"Faoliyatimda birinchi marta bunday vaziyatga duch keldim. Men nizoga kirishadigan odam emasman. Bu meni yaqindan taniganlarga yaxshi ma'lum. Rostini aytsam, o'sha paytda o'zimni jinoyatchi kabi his qildim. Xodimlardan biri to'satdan mikrofonimni tortib oldi va uni kimgadir otib, uzatdi, qo'llarimni burdi. Boshqasi meni kamarimdan mahkam ushladi", dedi jurnalist. "Mening operatorim yerga yotib, zarba og'rigidan baqirdi. Olti-etti nafar IIB xodimi va bitta milliy gvardiya xodimi uni kaltaklashdi. Ulardan biri kaltak bilan uning oyog'iga urdi. Qolganlari qorni va boshiga tepishdi. Qo'llarim bog'langan edi, men ojiz edim, faqat yordam so'rab baqirishim mumkin edi", dedi u. Shundan so'ng jurnalistlar Shayxontohur tumani ichki ishlar boshqarmasiga olib ketildi. Bu yerda jurnalist operatorning ahvolini ko'rib, tez yordam chaqirdi. "Shifokorning aytishicha, operatorni militsiya bo'limida qoldirish xavfli va uni darhol kasalxonaga olib borish kerak. Shundan so'ng do'stim Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markaziga olib borildi", dedi jurnalist.
Voqeadan keyin huquq-tartibot idoralari xodimlari jurnalistdan kechirim so'rashdi, lekin unga ko'p gapirmaslikni va voqea haqida hech qayerga xabar bermaslik buyurdi, - deb yozadi Podrobno.uz.
Keyinchalik Bugun.uz yozishicha, ichki ishlar vazirligi matbuot kotibi Shoxrux Giyosov vaziyatga oydinlik kiritdi va Sevimli telekanali xodimlari olomon qo'liga tushib qolganini aytdi.
Jurnalist olomonning qo'liga tushdi. Darhaqiqat, ularga taxminan 100 kishi kirishga ruxsat bermadi, ular g'azablanishdi, jurnalistlar o'zlarining ruxsatnomalarini ko'rsata boshladilar (matbuot kartalarini - muharrir izohi) va ularni kiritishni talab qildilar. Boshqalar e'tiroz bildira boshladi. Keyin operator kamerani boshiga ko'tarib, suratga olishni boshladi, odamlar undan kamerani tortib olishdi va u yerda janjal boshlandi, u haqiqatan ham kaltaklandi, IIB xodimlari aralashib, barchani tuman bo'limiga olib kelishdi va operator darhol kasalxonaga yuborildi, — dedi Giyasov.
Endi voqea yuzasidan tergov boshlandi va jamoat tartibini buzgan fuqarolarni aniqlash bo'yicha ishlar olib borilmoqda, deb axborotni to'ldirdi Repost.uz.
Qirg'iziston. So'nggi olti oy ichida jurnalistlarning ahvoli sezilarli darajada yomonlashdi
Fotosurat: Kloop.kg
Agar ilgari Qirg'iziston mintaqadagi jurnalistlar o'zlarini erkin his qilgan yagona mamlakat hisoblangan bo'lsa, 2022 yil boshidan buyon ularning ahvoli sezilarli darajada yomonlashdi.
Yil boshida Qirg'izistonning o'zida ham, qo'shni mamlakatlarda ham ommaviy axborot vositalari jamoatchiligi surushtiruvchi jurnalist Temirov Bolotning qattiq hibsga olinishidan hayratda qoldi, uni qirg'iz maxsus xizmatlari korruptsiya va MHDQ rahbarining qarindoshlari Kamchibek Tashievning yoqilg'i moyini etkazib berish va sotish ortidan orttirgan daromadlari to'g'risidagi surushtiruv e'lon qilingandan so'ng darhol hibsga olishdi.. Temirov bosim va ta'qiblar, uning uyida noma'lum videokamera o'rnatilgani, jinsiy aloqa videolarini tarmoqqa ulash tahdidlari va gashish haqida gapirdi.
Mediaekspert Azamat Kasibekov, Qirg'iziston mustaqil jurnalistlar uyushmasi raisi, faqat qirg'izistonlik hamkasblarnng birdamligi Temirovni ozod qilishga yordam berganini ta'kidladi.
U Tojikiston-Qirgiziston chegarasidagi vaziyat haqida Azia Plyus Tojikiston axborot agentligining maqolasini chop etganligi uchun Kaktus-media internet-nashriga qarshi ish ochilganligi haqida so’zlab berdi. Qosimbekovning so'zlariga ko'ra, so'nggi olti oy ichida hokimiyat tomonidan ommaviy axborot vositalariga bosim kuchaygan.
Ko'plab ommaviy axborot vositalari yopilgan, jurnalistlarning ish haqi pasaygan paytdagi pandemiyadan keyingi inqirozga davlat idoralari tomonidan turli xil tekshiruvlarni tashkil etadigan qattiq iqtisodiy bosim qo'shildi.
Bu holat ommaviy axborot vositalarining rivojlanishiga yomon ta'sir qiladi. "Ko'plab jurnalistlar trollingga o'tib ketishadi. Trolling jurnalistikasi paydo bo'ldi. Professional jurnalistlar ijtimoiy tarmoqlarda o'tirishni boshladilar, o'zlarini oshkor qilmasdan yozish osonroq edi. Hukumat xavfsiz tarzda boshqarilishi mumkin bo'lgan trolling jurnalistikasiga ega bo'lishdan foyda ko'radi", dedi qirg'izistonlik media–ekspert "Markaziy Osiyo mamlakatlarida so'z erkinligi bilan bog'liq vaziyat: keyingi stsenariy"mavzusidagi CABAR.asia ekspert yig'ilishida.
Tojikistonda jurnalistlar va blogerlar uchun sud muddatlari
Kabar.asia xabar qilinganidek, 2022 yil boshidan beri Tojikistonda 7 jurnalist va bloger hibsga olingan, ular jinoyat kodeksining moddalari bo'yicha ayblanmoqda.
17-oktyabr kuni kechqurun Dushanbe shahrining Shohmansur tumani sudi taniqli tojik jurnalisti va blogeri Daler Imomalini 10 yilga ozodlikdan mahrum qildi va jarima to'lashga qaror chiqardi. U noqonuniy biznes yuritishda, bila turib yolg'on axborot tarqatishda va taqiqlangan "24-guruh" tashkilotiga a'zolikda aybdor deb topildi. Sud jarayoni tafsilotlari hozircha noma'lum.
Bu voqeadan ikki hafta oldin, xuddi shu sud jurnalist Abdullo Gurbatiga 7,5 yillik qamoq jazosini, zo'ravonlik ishlatganlikda va militsiya xodimlarini haqorat qilganlikda, shuningdek, Tojikistonda taqiqlangan "Islomiy tiklanish partiyasi" bilan aloqada bo'lganlikda aybladi.
Ikkala jurnalistning ishi bo'yicha sudlar tergov hibsxonasida va jurnalistlar uchun yopiq rejimda bo'lib o'tdi.
Eslatib o'tamiz, Daler Imomali va Abdullo Gurbati 2022- yilning iyun oyida hibsga olingan. "Chegarasiz muxbirlar" xalqaro tashkiloti Tojikiston va xalqaro qonunlarni buzgan holda jurnalistik faoliyati uchun ta'qib qilinayotgani haqida bayonot qildi.
Abdullo Gurbati ishi bo'yicha sud jarayoni ishtirokchilarining aytishicha, uch militsiya xodimini kaltaklash va haqorat qilish, shuningdek taqiqlangan tashkilotga a'zo bo'lish ayblovlariga qaramay, asosiy nizo jurnalistning ijtimoiy tarmoqlardagi ba'zi tanqidiy postlari atrofida bo'lgan.
Jurnalist o'zining Facebookdagi sahifasida asosan bir nechta ijtimoiy muammolar, shu jumladan talabalarning "yig'ilishlari" munosabati bilan rasmiylarni qattiq tanqid qilgan.
Shu bilan birga, yana ikkita jurnalist – Zavkibek Saidamini va Abdusattor Pirmuhammadzodning sud ishlarini ko'rib chiqish ham Dushanbe tergov hibsxonasining yopiq eshiklari ortida davom etmoqda.
Joriy yilning 8-iyul kuni Zavkibek Saidamini Vaxdat shahri militsiyasi xodimlari tomonidan hibsga olingan. U mamlakatda taqiqlangan "Islomiy tiklanish partiyasi" va "24-guruh" muxolifat harakati bilan hamkorlik qilganlikda ayblanmoqda va 5 yildan 8 yilgacha qamoq jazosiga hukm qilinmoqda. Abdusattor Pirmuhammadzoda joriy yilning 9-iyulida ekstremizmda gumon qilinib, hibsga olingan. U 3 yildan 5 yilgacha qamoq jazosiga hukm qilinishi mumkin.
Ommaviy axborot vositalari jurnalistlarga qarshi sud jarayoniga yo'l qo'yilmaydi. Na sudya, na mudofaa tomoni jarayonning tafsilotlarini oshkor qilmaydi.
Xususan, ilgari Abdullo Gurbatini 7,5 yilga ozodlikdan mahrum qilgan Shaxmansur tuman sudi sudyasi Behruz Shafo suddan so'ng jurnalistlar bilan muloqot qilishdan bosh tortdi. Advokatlarning ta'kidlashicha, rasmiylar o'zlari ilgari surgan ayblovlarni isbotlash uchun etarli dalillarga ega emaslar.
Huquqshunos va inson huquqlari faoli Shuhrat Qudratovning aytishicha, Tojikiston Jinoyat-protsessual kodeksining 273-moddasiga binoan barcha sud jarayonlari ochiq o'tkazilishi kerak. Istisnolar sud jarayoni qonun bilan himoyalangan davlat va boshqa sirlarni oshkor qilishga yoki voyaga etmaganlarning ayrim ishlarida, shuningdek, jarayon ishtirokchilari va guvohlari, ularning oila a'zolari yoki yaqin qarindoshlarining xavfsizligini ta'minlashga olib kelishi mumkin bo'lgan hollarda mumkin.
Kudratovning so'zlariga ko'ra, sud majlisining boshida sudya sudning yopiq rejimda ishlash sabablarini asoslashi kerak edi. Biroq, bu sodir bo'lmadi.
"Ularga qo'yilgan barcha ayblovlar shubhali. Shuning uchun yopiq sud jarayonlari o'tkaziladi. Agar tergov idoralari ular ilgari surgan ayblovlarga qat'iy ishongan bo'lsalar, ular hech qachon bunday ishlarni yopiq eshiklar ortida olib bormas edilar", deydi advokat.
Barcha sud jarayonlari yopiq eshiklar ortida bo'lib o'tmoqda, sudyalar va hatto mudofaa tomoni izoh berishdan bosh tortmoqda. Tojikiston qonunchiligiga binoan barcha sud jarayonlari ochiq o'tkazilishi kerak. Istisnolar sud jarayoni qonun bilan himoyalangan davlat va boshqa sirlarni oshkor qilishga yoki voyaga etmaganlarning ayrim ishlarida, shuningdek jarayon ishtirokchilari va guvohlari, ularning oila a'zolari yoki yaqin qarindoshlarining xavfsizligini ta'minlashga olib kelishi mumkin bo'lgan hollarda mumkin.
Advokatlar va huquq himoyachilarining fikricha, barcha ayblovlar shubhali va hibsga olishning haqiqiy sababi keskin ijtimoiy muammolar munosabati bilani rasmiylarga qarshi keskin tanqid bo'lishi mumkin.
Belarusda mustaqil ommaviy axborot vositalari endi qolmadi
Svetlana Galuza Evropa matbuot va media erkinligi markazi veb-saytida yozishicha, 2021-yilning 20-aprelida chiqarilgan "Chegarasiz muxbirlar" tashkilotining hisobotiga ko'ra, Belarus matbuot erkinligi reytingida 158-o'rinni egallaydi. Mamlakat Evropadagi jurnalistlar uchun eng xavfli hisoblanadi. Hisobotda ta'kidlanishicha, " davlat barcha telekanallarni to'liq nazorat qiladi. Bir nechta mustaqil ommaviy axborot vositalari mavjud, ammo ko'pchilik chet elda joylashgan va rasmiylar ularni ta'qib qilishda davom etmoqda". Reytingda jami 180 ta pozitsiya mavjud.
Belarusda 33 ta jurnalist qamoqda.
"Belarusda endi mustaqil ommaviy axborot vositalari qolmadi. Endi vaziyatni chet elda ishlaydigan bir nechta manbalar va belaruslar o'zlarining yangiliklari va fotosuratlarini anonim ravishda yuboradigan Telegram kanallari yoritmoqda. Bu mamlakatda sodir bo'layotgan voqealar haqida bilishning yagona imkoniyati. Vaziyat faqat Aleksandr Lukashenkoning ketishi bilan o'zgarishi mumkin - uning hokimiyati ostida mustaqil ommaviy axborot vositalarida rivojlanish istiqbollari yo'q, chunki diktatorga muqobil nuqtai nazar foyda keltirmaydi. - Svetlana Gordeyeva Evropa matbuot va media erkinligi markazi сайтbla.
So'nggi 20 yil ichida Ozarbayjon matbuot erkinligi reytingida bir necha o'nlab pozitsiyalarga tushib ketdi
Mamlakatda cheklovchi qonunlar qabul qilinmoqda, ba'zi jurnalistlar qamoqqa tashlandi, boshqalari mamlakatdan qochib ketdi, uchinchilari esa, qolib, o'yinning yangi qoidalariga moslashib oldi.
"Biz asta-sekin o'sha nemis ruhoniysi kabi o'z pozitsiyamizdan voz kechdik, u kommunistlar hibsga olinganimda, kommunist emasligim uchun jim turganman", degan, deb eslaydi Ozarbayjon qamoqxonasida ikki yil josuslik ayblovi bilan o'tirib chiqqan jurnalist Rauf Mirkadirov. Olti yildan beri u Shveytsariyada yashaydi.
"Bu [bosim] jarayon asta - sekin davom etardi va jamiyatning har bir segmenti o'zini oqlar edi, - deydi u, - muxolifat yo'q qilinganida, matbuot muxolifat qo'pol harakat qilgan, deb aytdi. Biz biznesni siqib chiqarganimizda, ularning pullari 1990-yillarda o'g'irlangan, deb aytdik. Keyin ular matbuot va MTT ortidan kelishdi va biz haqimizda gapiradigan hech kim yo'qligi ma'lum bo'ldi.
2005-yilning 2-martida Ozarbayjonda mashhur "Monitor" jurnalining muharriri Elmar Guseinov orqasigan to'rtta o'q bilan o'ldirildi.
Bu qotillik jamiyatni larzaga keltirdi. Prezident xavfsizlik Kengashining favqulodda yig'ilishini yig'di va aybdorlarni topishga va'da berdi (ular topilmadi).
2022-yilda Ozarbayjonda davlat tomonidan jurnalistlarni litsenziyalash to'g'risidagi qonun qabul qilindi - bundan keyin hech qanday mustaqil jurnalistika haqida gapirishning hojati qolmadi. Faqat 20 kishi qonunga qarshi norozilik bildirishdi va ularni darhol tarqatib yuborishdi", deb yozadi BBC.
Bu dunyodagi ko'plab jurnalistlar uchun xavfli haqiqat, albatta, inson huquqlariga salbiy ta'sir qiladi.
"Ommaviy axborot vositalarining erkinligi bilan bog'liq vaziyatning yomonlashuvii va jurnalistlarning xavfsizligiga tahdid tobora kuchayib borayotgani global tendentsiya bo'lib, demokratiyadan chekinayotgan mamlakatlarda va barqaror totalitar davlatlarda yaqqol namoyon bo'lmoqda", deydi Irene Xan, fikr erkinligi huquqini rag'batlantirish va himoya qilish bo'yicha maxsus ma'ruzachi. "Ushbu hodisaning inson huquqlari, jamoatchilik ishtiroki va rivojlanishiga ta'siri qo'rquvni keltirib chiqaradi."