Raqamlashtirish avvalo qulaylik va cheksiz erkinlik dunyosiga kirish eshigi bo‘lishi kerak edi, biroq asta-sekin chiqish yo‘li bo‘lmagan to‘liq nazorat tizimiga aylanmoqda. Bu xavotirli hodisa haqida yaqinda Telegram asoschisi Pavel Durov eslatib o‘tdi. Uning hissiyotga boy bayonoti virus kabi tarqaldi: «Bizning avlod — erkinliklarga ega bo‘lgan, ammo ularni qo‘ldan boy bergan so‘nggi avlod sifatida tarixda qolish xavfida». Bu tuyg‘u millionlab insonlarning kayfiyati bilan hamohang: ozodlik vositasi sifatida yaratilgan raqamli makon tobora qat’iy nazorat mexanizmiga aylanmoqda.
Bugun har qanday oddiy harakat raqamli tasdiqni talab qiladi: shifokorga yozilish — ilova orqali, chipta xaridi — shaxsiy ma’lumot kiritish orqali, xizmatlar uchun to‘lov — biometrik tasdiq orqali amalga oshadi. Bir qarashda bu taraqqiyotga o‘xshaydi. Ammo uning ortida tashvishli haqiqat yashiringan: agar hayotiy muhim xizmatni olish uchun rozilik bermaslikning imkoni bo‘lmasa, demak, ma’lumotlarni qayta ishlashga rozilik endi ixtiyoriy emas. Shu tarzda “raqamli majburiyat” paydo bo‘ladi — insonning raqamli tizimda ishtirok etishi asosiy huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lish uchun majburiy shartga aylanadi. Rad etish esa zamonaviy jamiyatdan o‘z-o‘zini chetlashtirish bilan barobar.
Ko‘plab mamlakatlarda ijtimoiy, transport va ma’muriy xizmatlarning katta qismi allaqachon onlaynga o‘tkazilgan. Bu, albatta, jarayonlarni tezlashtiradi, korrupsiya xavfini kamaytiradi va resurslarni tejaydi. Ammo buning narxi — tanlov erkinligini yo‘qotishdir.
O‘zbekistonda ham bu jarayon tez sur’atlarda kechmoqda. Elektron hukumat, myID superilovasi, E-Med platformasi va my.gov.uz portali kabi loyihalar xizmatlarni soniyalar ichida olish imkonini beradi, biroq buning evaziga fuqarolar tobora chuqurroq raqamli qaramlikka tushib bormoqda. Tibbiy yordam olish, hujjatlarni rasmiylashtirish yoki soliqlarni to‘lash uchun fuqaro tizimda ro‘yxatdan o‘tishi, biometrik ma’lumotlarini tasdiqlashi va sezgir ma’lumotlarni qayta ishlashga rozilik berishi shart. Aslida, bundan bosh tortishning iloji yo‘q — raqamli identifikatsiyasiz asosiy xizmatlar mavjud emas.
Natijada davlat sog‘liq holati, mulk, oilaviy ahvol va fuqaroning harakatlanishlari haqidagi sezgir ma’lumotlarga misli ko‘rilmagan darajada kirish imkoniga ega bo‘ladi. Agar davlat yoki biznes faqat raqamli aloqa yo‘lini taklif etsa, ma’lumot yig‘ishga rozilik erkin irodadan chiqib, majburiy zaruratga aylanadi.
Yevropa Ittifoqining Ma’lumotlarni himoya qilish to‘g‘risidagi Reglamentida (GDPR, 2018) aniq ko‘rsatilganidek, rozilik faqat "erkin, aniq, xabardor qilingan va ikki ma’noli bo‘lmagan holda berilgan" taqdirdagina haqiqiy hisoblanadi. Agar xizmat ko‘rsatish rozilikka bog‘liq bo‘lsa, bu holatda u ixtiyoriy bo‘la olmaydi. Ushbu tamoyil BMTning biznes va inson huquqlari bo‘yicha qo‘llanmalarida (Guiding Principles on Business and Human Rights, 2011) ham tasdiqlangan bo‘lib, unda kompaniyalar asosiy xizmatlardan foydalanishni yo‘qotmasdan, ma’noli tanlovni (meaningful choice) ta’minlashi shartligi ta’kidlangan. OECDning ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha tavsiyalarida (2022) ta’kidlanishicha, raqamli kelishuv ko‘pincha "oqibatlarni tushunmasdan bosilgan mexanik tugma"ga aylanadi.
Bu orada raqamlar o‘z-o‘zidan gapirmoqda. UNESCO’ning 2023-yilgi “Raqamli inklyuziya hisobotiga” (Digital Inclusion Report)ko‘ra, dunyo aholisining 37% dan ortig‘i hali raqamli ko‘nikmalarga ega emas, ammo allaqachon tibbiy yordam, ta’lim yoki ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash olish uchun onlayn xizmatlardan foydalanish talabiga duch kelmoqda. OECD’ning 2022-yilgi “Raqamli iqtisodiyotga oid tahlili” (Digital Economy Outlook) esa shuni ko‘rsatdiki, foydalanuvchilarning 42% shaxsiy ma’lumotlarini qayta ishlashga rozilik bildiradi, chunki aks holda xizmatdan foydalana olmaydi. Aynan shu holat — raqamli majburiylikdir: ya’ni tanlovsiz rozilik, qulaylikning qaramlik shakliga aylanishi.
Muammo, ayniqsa, raqamlashtirish jarayoni huquqiy va axloqiy me’yorlarni shakllantirishdan ko‘ra tezroq kechayotgan mamlakatlarda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Transport va banklardagi biometrik tizimlar yuzni doimiy ravishda skanerlashni talab qiladi. Mobil ID shaxsni tasdiqlashning yagona usuliga aylanib bormoqda. Davlat portallari oflayn muqobil variantlarni taklif etishni to‘xtatmoqda. Natijada, texnologik taraqqiyot yangi ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqara boshlaydi: yoshi katta fuqarolar , qishloq aholisi va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qismi raqamli iqtisodiyotdan chetda qolmoqda, chunki ular o‘z ma’lumotlarini o‘tkaza olmaydilar yoki o‘tkazishni istamaydilar.
Raqamli majburlash nafaqat texnologiya masalasi, balki tanlov erkinligi masalasi hamdir. Xalqaro huquqda bu tushunchaga hozircha aniq ta’rif berilmagan, lekin ko‘pchilik mutaxassislar uni qonun darajasida mustahkamlashga chaqirmoqdalar. Davlatlar fuqarolarning asosiy xizmatlarga oflayn ravishda kirish huquqini ta’minlashi, "raqamli majburlash" tushunchasini qonunchilikka kiritishi va majburiy rozilik shakllarini aniqlash maqsadida raqamli tizimlarni muntazam tekshirishni talab qilishi mumkin.
O'zbekiston kabi faol raqamli transformatsiya bosqichida bo'lgan mamlakatlar uchun bu masala ayniqsa muhimdir. Bu erda milliy super dasturlar yaratilmoqda, biometrik identifikatsiya joriy etilmoqda, elektron hukumat rivojlanmoqda.
Ushbu qadamlarning barchasi foydalidir, ammo ular foydalanuvchi huquqlarini himoya qilish bilan parallel bo'lishi kerak. Aks holda, erkinlik vositasi sifatida yaratilgan raqamlashtirish bosim mexanizmiga aylanadi.
Raqamli savodxonlik va texnologiya axloqi bu tahdidning oldini olishning kalitiga aylanmoqda. Foydalanuvchilar qanday ma’lumotlarni uzatishlarini, kimga, qanday shartlarda va qanday boshqarishlari mumkinligini tushunishlari kerak. Kompaniyalar va davlat tuzilmalari esa bu jarayonni shaffof va hisobdor qilishlari shart. Majburlash, hatto qulaylik niqobi ostida bo‘lsa ham, majburlash bo‘lib qolaveradi.
Haqiqiy raqamli erkinlik nafaqat ulanish huquqi, balki rad etish huquqidan ham iborat. Agar inson tanlov imkoniyatini yo‘qotsa, texnologiyalar taraqqiyot vositasi emas, nazorat shakliga aylanadi. Raqamli transformatsiya faqat fuqaro "yo'q" deb ayta olganda va o'z huquqlarini yo'qotmasa adolatli bo'ladi.
Bugungi kunda aynan shu muvozanat — innovatsiyalar va erkinlik, ma'lumotlar va qadr — qimmat o'rtasida-raqamli kelajak qanday bo'lishini belgilaydi. Va davlatlar ongli rozilikni himoya qilishga qanchalik tayyor ekanligi, raqamli davr erkinlik davri yoki yangi qaramlik davri bo'lishini ko'rsatadi.
“Uzbekistan Digital Rights Media Initiative” (UDRMI) loyihasi Yevropa Ittifoqi (YI) moliyaviy ko‘magida Zamonaviy jurnalistikani rivojlantirish markazi (MJDC) tomonidan Legal Policy Research Centre (LPRC) bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda.
Bugun har qanday oddiy harakat raqamli tasdiqni talab qiladi: shifokorga yozilish — ilova orqali, chipta xaridi — shaxsiy ma’lumot kiritish orqali, xizmatlar uchun to‘lov — biometrik tasdiq orqali amalga oshadi. Bir qarashda bu taraqqiyotga o‘xshaydi. Ammo uning ortida tashvishli haqiqat yashiringan: agar hayotiy muhim xizmatni olish uchun rozilik bermaslikning imkoni bo‘lmasa, demak, ma’lumotlarni qayta ishlashga rozilik endi ixtiyoriy emas. Shu tarzda “raqamli majburiyat” paydo bo‘ladi — insonning raqamli tizimda ishtirok etishi asosiy huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lish uchun majburiy shartga aylanadi. Rad etish esa zamonaviy jamiyatdan o‘z-o‘zini chetlashtirish bilan barobar.
Ko‘plab mamlakatlarda ijtimoiy, transport va ma’muriy xizmatlarning katta qismi allaqachon onlaynga o‘tkazilgan. Bu, albatta, jarayonlarni tezlashtiradi, korrupsiya xavfini kamaytiradi va resurslarni tejaydi. Ammo buning narxi — tanlov erkinligini yo‘qotishdir.
O‘zbekistonda ham bu jarayon tez sur’atlarda kechmoqda. Elektron hukumat, myID superilovasi, E-Med platformasi va my.gov.uz portali kabi loyihalar xizmatlarni soniyalar ichida olish imkonini beradi, biroq buning evaziga fuqarolar tobora chuqurroq raqamli qaramlikka tushib bormoqda. Tibbiy yordam olish, hujjatlarni rasmiylashtirish yoki soliqlarni to‘lash uchun fuqaro tizimda ro‘yxatdan o‘tishi, biometrik ma’lumotlarini tasdiqlashi va sezgir ma’lumotlarni qayta ishlashga rozilik berishi shart. Aslida, bundan bosh tortishning iloji yo‘q — raqamli identifikatsiyasiz asosiy xizmatlar mavjud emas.
Natijada davlat sog‘liq holati, mulk, oilaviy ahvol va fuqaroning harakatlanishlari haqidagi sezgir ma’lumotlarga misli ko‘rilmagan darajada kirish imkoniga ega bo‘ladi. Agar davlat yoki biznes faqat raqamli aloqa yo‘lini taklif etsa, ma’lumot yig‘ishga rozilik erkin irodadan chiqib, majburiy zaruratga aylanadi.
Yevropa Ittifoqining Ma’lumotlarni himoya qilish to‘g‘risidagi Reglamentida (GDPR, 2018) aniq ko‘rsatilganidek, rozilik faqat "erkin, aniq, xabardor qilingan va ikki ma’noli bo‘lmagan holda berilgan" taqdirdagina haqiqiy hisoblanadi. Agar xizmat ko‘rsatish rozilikka bog‘liq bo‘lsa, bu holatda u ixtiyoriy bo‘la olmaydi. Ushbu tamoyil BMTning biznes va inson huquqlari bo‘yicha qo‘llanmalarida (Guiding Principles on Business and Human Rights, 2011) ham tasdiqlangan bo‘lib, unda kompaniyalar asosiy xizmatlardan foydalanishni yo‘qotmasdan, ma’noli tanlovni (meaningful choice) ta’minlashi shartligi ta’kidlangan. OECDning ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha tavsiyalarida (2022) ta’kidlanishicha, raqamli kelishuv ko‘pincha "oqibatlarni tushunmasdan bosilgan mexanik tugma"ga aylanadi.
Bu orada raqamlar o‘z-o‘zidan gapirmoqda. UNESCO’ning 2023-yilgi “Raqamli inklyuziya hisobotiga” (Digital Inclusion Report)ko‘ra, dunyo aholisining 37% dan ortig‘i hali raqamli ko‘nikmalarga ega emas, ammo allaqachon tibbiy yordam, ta’lim yoki ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash olish uchun onlayn xizmatlardan foydalanish talabiga duch kelmoqda. OECD’ning 2022-yilgi “Raqamli iqtisodiyotga oid tahlili” (Digital Economy Outlook) esa shuni ko‘rsatdiki, foydalanuvchilarning 42% shaxsiy ma’lumotlarini qayta ishlashga rozilik bildiradi, chunki aks holda xizmatdan foydalana olmaydi. Aynan shu holat — raqamli majburiylikdir: ya’ni tanlovsiz rozilik, qulaylikning qaramlik shakliga aylanishi.
Muammo, ayniqsa, raqamlashtirish jarayoni huquqiy va axloqiy me’yorlarni shakllantirishdan ko‘ra tezroq kechayotgan mamlakatlarda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Transport va banklardagi biometrik tizimlar yuzni doimiy ravishda skanerlashni talab qiladi. Mobil ID shaxsni tasdiqlashning yagona usuliga aylanib bormoqda. Davlat portallari oflayn muqobil variantlarni taklif etishni to‘xtatmoqda. Natijada, texnologik taraqqiyot yangi ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqara boshlaydi: yoshi katta fuqarolar , qishloq aholisi va aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qismi raqamli iqtisodiyotdan chetda qolmoqda, chunki ular o‘z ma’lumotlarini o‘tkaza olmaydilar yoki o‘tkazishni istamaydilar.
Raqamli majburlash nafaqat texnologiya masalasi, balki tanlov erkinligi masalasi hamdir. Xalqaro huquqda bu tushunchaga hozircha aniq ta’rif berilmagan, lekin ko‘pchilik mutaxassislar uni qonun darajasida mustahkamlashga chaqirmoqdalar. Davlatlar fuqarolarning asosiy xizmatlarga oflayn ravishda kirish huquqini ta’minlashi, "raqamli majburlash" tushunchasini qonunchilikka kiritishi va majburiy rozilik shakllarini aniqlash maqsadida raqamli tizimlarni muntazam tekshirishni talab qilishi mumkin.
O'zbekiston kabi faol raqamli transformatsiya bosqichida bo'lgan mamlakatlar uchun bu masala ayniqsa muhimdir. Bu erda milliy super dasturlar yaratilmoqda, biometrik identifikatsiya joriy etilmoqda, elektron hukumat rivojlanmoqda.
Ushbu qadamlarning barchasi foydalidir, ammo ular foydalanuvchi huquqlarini himoya qilish bilan parallel bo'lishi kerak. Aks holda, erkinlik vositasi sifatida yaratilgan raqamlashtirish bosim mexanizmiga aylanadi.
Raqamli savodxonlik va texnologiya axloqi bu tahdidning oldini olishning kalitiga aylanmoqda. Foydalanuvchilar qanday ma’lumotlarni uzatishlarini, kimga, qanday shartlarda va qanday boshqarishlari mumkinligini tushunishlari kerak. Kompaniyalar va davlat tuzilmalari esa bu jarayonni shaffof va hisobdor qilishlari shart. Majburlash, hatto qulaylik niqobi ostida bo‘lsa ham, majburlash bo‘lib qolaveradi.
Haqiqiy raqamli erkinlik nafaqat ulanish huquqi, balki rad etish huquqidan ham iborat. Agar inson tanlov imkoniyatini yo‘qotsa, texnologiyalar taraqqiyot vositasi emas, nazorat shakliga aylanadi. Raqamli transformatsiya faqat fuqaro "yo'q" deb ayta olganda va o'z huquqlarini yo'qotmasa adolatli bo'ladi.
Bugungi kunda aynan shu muvozanat — innovatsiyalar va erkinlik, ma'lumotlar va qadr — qimmat o'rtasida-raqamli kelajak qanday bo'lishini belgilaydi. Va davlatlar ongli rozilikni himoya qilishga qanchalik tayyor ekanligi, raqamli davr erkinlik davri yoki yangi qaramlik davri bo'lishini ko'rsatadi.
“Uzbekistan Digital Rights Media Initiative” (UDRMI) loyihasi Yevropa Ittifoqi (YI) moliyaviy ko‘magida Zamonaviy jurnalistikani rivojlantirish markazi (MJDC) tomonidan Legal Policy Research Centre (LPRC) bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda.