10-dekabr – Xalqaro inson huquqlari kuni

Dunyoda har yili 10-dekabr - Xalqaro inson huquqlari kuni nishonlanadi. Bu sana 1948-yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinishi sharafiga tanlangan. 30 moddadan iborat Deklaratsiya har bir insonning asosiy huquq va erkinliklarini, shu jumladan yashash, erkinlik, xavfsizlik va qonun oldida teng himoyalanish huquqini e’lon qildi.

1948-yilda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining qabul qilinishi dunyoga va xalqaro huquqning rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Deklaratsiya shaxsning huquqiy maqomini belgilab, har bir insonga tegishli huquqlar ro‘yxatini o‘rnatgan birinchi xalqaro hujjat bo‘ldi. Shu tufayli barcha davlatlar amal qilishi shart bo‘lgan inson huquqlari bo‘yicha universal standartlar ishlab chiqildi. Deklaratsiya inson huquqlari sohasidagi ko‘plab xalqaro konvensiyalar va shartnomalarning yaratilishiga asos bo‘lib xizmat qildi, bu esa ushbu huquqlarni himoya qilish tizimini global miqyosda rivojlantirishga ko‘maklashdi.

Deklaratsiya qoidalari ko‘plab mamlakatlarning konstitutsiyalari va qonunlariga kiritildi, bu esa ularni milliy qonunchilikka aylantirdi. Ba’zi davlatlarda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuridik kuchga ega bo‘lib, sud jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin. Deklaratsiyaning qabul qilinishi inson huquqlari sohasida xalqaro hamkorlikni mustahkamladi va ushbu huquqlarga rioya etilishini nazorat qilishning ixtisoslashtirilgan mexanizmlarini yaratish uchun boshlang‘ich nuqta bo‘ldi.

Deklaratsiya aholi orasida inson huquqlari haqidagi xabardorlikni oshirishga ko‘maklashdi va bu huquqlarni hurmat qilish hamda himoya qilishga qaratilgan ta’lim dasturlari uchun asos bo‘lib xizmat qildi. U inson huquqlarini himoya qilish masalalarida jahon hamjamiyatining yagona ekanligini namoyon etdi, bu esa mazkur huquqlarni tushunishdagi madaniy va geografik farqlarni bartaraf etishda muhim qadam bo‘ldi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi nafaqat xalqaro huquqning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi, balki insoniyatning erkinlik, adolat va har bir insonning qadr-qimmatini hurmat qilishga bo‘lgan intilishining ramziga aylandi.

1950-yilda BMT Bosh Assambleyasi barcha davlatlar va tashkilotlarni ushbu kunni nishonlashga da’vat etuvchi qarorni qabul qildi, shu tariqa uni rasmiy bayramga aylantirdi.

O‘zbekiston Respublikasi ushbu hujjatni 1991-yil 30-sentyabrda, mustaqillikka erishgandan so‘ng ratifikatsiya qildi. Ratifikatsiya O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari VII sessiyasida bo‘lib o‘tdi.

O‘zbekiston Konstitutsiyasining inson va fuqaroning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag‘ishlangan ikkinchi qismi barcha fuqarolarning jinsi, irqi, millati va boshqa belgilaridan qat’iy nazar qonun oldida tengligini ta’kidlab, Deklaratsiya qoidalarini to‘liq aks ettiradi.

Umumjahon deklaratsiyasi O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro darajadagi huquqiy tizimni yaratishga asos bo‘ldi. Mamlakatimizda ratifikatsiya qilinganidan buyon inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan yuzdan ortiq qonun qabul qilindi. Shuningdek, O‘zbekiston inson huquqlari bo‘yicha 80 dan ortiq asosiy xalqaro hujjatlarga qo‘shildi va BMTning ushbu sohadagi 11 ta asosiy shartnomasini imzoladi.

O‘zbekistonda har yili 10-dekabr - Xalqaro inson huquqlari kuni nishonlanib, faollar va davlat xizmatchilarini ushbu sohaga qo‘shgan hissasi uchun rag‘batlantirish maqsadida "Inson huquqlari himoyasi uchun" ko‘krak nishoni topshiriladi. 2023-yilda mamlakat Deklaratsiyaning 75 yilligiga bag‘ishlangan "Qadr-qimmat, erkinlik va adolat barcha uchun" shiori ostidagi global axborot kampaniyasida faol ishtirok etmoqda.

Inson huquqlari kuni inson huquqlari haqida xabardorlikni oshirish va ularni himoya qilish uchun muhim platforma bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu kunda turli tadbirlar, jumladan, konferensiyalar, seminarlar va norozilik aksiyalari o‘tkaziladi. Bayram mavzulari yildan yilga o‘zgarib, inson huquqlari sohasidagi dolzarb muammo va muammolarni aks ettiradi. Masalan, 2021-yilda "Barcha odamlar, hamma teng," 2020-yilda "Avvalgidan yaxshiroq tiklash," 2024-yilda esa Xalqaro inson huquqlari kuni "Bizning huquqlarimiz, kelajagimiz hozir" shiori ostida o‘tkazilmoqda.