Raqamli ishonch tizimini shakllantirishda blokcheyn va NFT texnologiyalari

Internet orqali xarid qilganimizda yoki xorijga pul o‘tkazganimizda, buning ortida banklar, operatsiyalarni tekshiradigan, hisob-kitob qiladigan vositachilar turishi bizga tabiiy tuyuladi. Ammo tarixda bunday vositachilarga bo‘lgan ishonch xavf ostida bo‘lgan ko‘plab holatlar mavjud: inqirozlar, nosozliklar, ma’lumotlarning sizib chiqishi yoki oddiy inson aralashuvi. Aynan shu sababli 2000-yillarning oxirida odamlarga vositachilarsiz va soxtalashtirishning xavfi bo‘lmagan holda, bevosita qiymatlar almashinuvini amalga oshirish imkonini beradigan texnologiyani yaratish g‘oyasi paydo bo‘ldi. 2008-yil oktyabr oyida Satoshi Nakamoto ismli muallif yangi elektron valyuta - bitkoin haqidagi manifestni e’lon qildi. 2009-yilda esa birinchi tranzaksiya bilan birga blokcheyn ishga tushdi va raqamli hisobning yangi davrini boshlab berdi.

Majoziy ma’noda tushuntiradigan bo‘lsak, blokcheyn butun dunyo bo‘ylab bir vaqtning o‘zida minglab ishtirokchilarga tegishli bo‘lgan ulkan kitobga o‘xshaydi. Ushbu kitobdagi har bir yangi yozuv bir vaqtning o‘zida hammada paydo bo‘ladi va aynan shu narsa soxtalashtirishni deyarli imkonsiz qiladi. Ammo kitob tasviri ortida juda aniq ilmiy tamoyil turibdi.

Blokcheyndagi barcha ma’lumotlar bloklarga birlashtiriladi. Blok ichida tranzaksiya haqidagi ma’lumotlar, shuningdek, xesh deb ataladigan oldingi blokning maxsus raqamli "iz"i qayd etiladi. Yangi blok yaratilganda, u ushbu xeshni va maxsus algoritm bo‘yicha hisoblanadigan o‘zining yangi "izini" o‘z ichiga oladi. Natijada har bir blok o‘zidan oldingi blok bilan bog‘lanadi va butun zanjir yagona tizimga aylanadi. Agar kimdir eski yozuvni o‘zgartirmoqchi bo‘lsa, uning xesh’i ham o‘zgaradi, natijada butun ketma-ketlik buziladi. Tarmoqning qolgan ishtirokchilari nomuvofiqlikni darhol ko‘radi va yolg‘on yozuv qabul qilinmaydi.

Blokcheynda markazsizlashtirish (decentralizatsiya) ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu zanjirning nusxalari bir vaqtning o‘zida ko‘plab ishtirokchilarda saqlanadi va o‘zgartirishlar kiritish uchun ma’lumotlarni bir vaqtning o‘zida barcha kompyuterlarda qayta yozish kerak bo‘ladi, amalda esa bu imkonsiz./aslida esa buning iloji yo‘q. Shunday qilib, blokcheyn jamoaviy nazorat tizimi sifatida ishlaydi, bu yerda ishonch vositachi kuchi bilan emas, balki tarmoq arxitekturasining o‘zi bilan ta’minlanadi.

Dastlab, blokcheyn faqat kriptovalyutalar uchun ishlatilgan, biroq tez orada bu texnologiya boshqa sohalarda ham foydali ekani ma’lum bo‘ldi: avtomatik smart-shartnomalar, tovarlarni kuzatish, elektron reyestrlar va boshqalar. Keyingi qadam esa NFT (Non-Fungible Token) - o‘zaro almashtirib bo‘lmaydigan tokenlarning paydo bo‘lishi bo‘ldi.

NFT - bu blokcheynda yaratilgan noyob yozuv bo‘lib, u raqamli obyektni uning egasi bilan bog‘laydi. Masalan, bitkoinni bir xil tangalarga o‘xshatish mumkin bo‘lsa, NFT ko‘proq san’at asariga o‘xshaydi: nusxalari istalgancha bo‘lishi mumkin, lekin asl nusxa doimo yagona bo‘lib, uning haqiqiyligi blokcheynda qayd etilgan.

NFT tezda raqamli san’at, musiqa, o‘yin sanoati va hatto diplom yoki sertifikatlar token shaklida chiqarilishi mumkin bo‘lgan ta’lim sohalarida qo‘llanilmoqda. Ular qalbakilashtirib yoki o‘g‘irlab bo‘lmaydigan o‘ziga xos raqamli "noyoblik pasportlari"ga aylandi.

Blokcheyn va NFT o‘rtasidagi farq oddiy: blokcheyn shaffof va ishonchli hisob tizimini yaratadigan asosiy texnologiya, NFT esa raqamli obyektlarning o‘ziga xosligini mustahkamlash imkonini beruvchi mahsulotlaridan biridir. Ular birgalikda raqamli dunyoda mulk va qadriyatlar haqidagi tushunchamizni o‘zgartiradi.

Bugungi kunda blokcheyn kompaniyalar va davlatlarga ma’lumotlarni himoya qilishga, bitimlarni shaffof va tez amalga oshirishga, odamlarga esa moddiy narsalar bilan bir xil asosda raqamli aktivlarga ega bo‘lishga yordam beradi. NFT, o‘z navbatida, rassomlar, musiqachilar va hatto universitetlarga onlayn tarzda o‘ziga xoslik va mualliflik bilan ishlash imkonini ochdi.

Aytish mumkinki, blokcheyn – bu yangi ishonch arxitekturasi, NFT esa raqamli makonda haqiqiy egalik mavjudligining isbotidir. Va aynan shu yangi iqtisodiyot sari yo‘l ochadi — unda nafaqat pul yoki moddiy narsalar, balki g‘oyalar, ijod va bilimlar ham o‘z qadriga ega bo‘ladi.