Qirg'iziston militsiyasi va maxsus xizmatlari xodimlari 24.kg axborot agentligi va Temirov Live YouTube kanalining Bishkek ofislarida tintuv o'tkazdilar. Tintuv va so'roqlar natijasida 11 kishi hibsga olingan, ularning aksariyati Temirov Live YouTube kanalining qidiruvchi jurnalistlari. Loyiha asoschisi Bolot Temirov bu ichki ishlar vazirligi rahbarining qarindoshlarining qimmatbaho mol-mulki haqidagi nashrlari uchun qasos ekanligini ta'kidlaydi.
18 yanvar kuni Bishkekdagi sud Temirov Live loyihasining 11 jurnalisti va sobiq xodimlarini ikki oyga hibsga oldi. Bir kun oldin ichki ishlar vazirligi xodimlari ularni ommaviy tartibsizliklarga chaqirishda hibsga olishgan.
Temirov Live va «Ayt Ayt Dese» tahririyatlarining asoschisi Bolot Temirov BBCga hibsga olingan ikki kishiga — loyiha rahbari Mahabat Tajibek qizi va Azamat Ishenbekovga ommaviy tartibsizliklarni uyushtirishda ayb qo'yilgan.
Ishenbekov akin sifatida qirg'iz tilida jurnalistlik qidiruvlarni hikoya qilib bergan. Uning chiqishlari «Ayt Ayt Dese» YouTube kanalida chop etilgan.
«[Tergovchining] ishni qo'zg'atish to'g'risidagi qaroridan biz ular uchun ommaviy tartibsizliklarga chaqiriq ekanligini ko'ramiz. Ular uchun «mamlakat rahbariyatini obro'sizlantirish aholini zo'ravonlik harakatlariga undaydi», ya'ni hokimiyatni har qanday tanqid qilish chaqiriqdir. Bu o'z-o'zidan bema'ni tuyuladi», - dedi Temirov.
Uning ma'lumotlariga ko'ra, yana ikki mahbus — operator Akil Orozbekovga va bir yarim yil oldin loyihadan ketgan Temirov Live sobiq jurnalisti Aktilek Kaparovga ommaviy tartibsizliklarga chaqirishda ayblov qo'yilishi kutilmoqda.
Temirov Live va «Ayt Ayt Dese» tahririyatlarining asoschisi Bolot Temirov BBCga hibsga olingan ikki kishiga — loyiha rahbari Mahabat Tajibek qizi va Azamat Ishenbekovga ommaviy tartibsizliklarni uyushtirishda ayb qo'yilgan.
Ishenbekov akin sifatida qirg'iz tilida jurnalistlik qidiruvlarni hikoya qilib bergan. Uning chiqishlari «Ayt Ayt Dese» YouTube kanalida chop etilgan.
«[Tergovchining] ishni qo'zg'atish to'g'risidagi qaroridan biz ular uchun ommaviy tartibsizliklarga chaqiriq ekanligini ko'ramiz. Ular uchun «mamlakat rahbariyatini obro'sizlantirish aholini zo'ravonlik harakatlariga undaydi», ya'ni hokimiyatni har qanday tanqid qilish chaqiriqdir. Bu o'z-o'zidan bema'ni tuyuladi», - dedi Temirov.
Uning ma'lumotlariga ko'ra, yana ikki mahbus — operator Akil Orozbekovga va bir yarim yil oldin loyihadan ketgan Temirov Live sobiq jurnalisti Aktilek Kaparovga ommaviy tartibsizliklarga chaqirishda ayblov qo'yilishi kutilmoqda.
Ikki kun davomida ommaviy tintuvlar
16 va 17 yanvar kunlari Bishkekdagi to'rtta nashrning jurnalistlari ommaviy tintuv va so'roqlarni boshdan kechirishdi. Birinchi kuni Qirg'iziston milliy xavfsizlik davlat qo'mitasi (MXDQ) xodimlari 24.kg axborot agentligi ofisini urushni targ'ib qilish ishi bo'yicha tintuv qildi va muhrlab ketdi .
Axborot agentligi rahbariyati so'roq qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri tahririyat idorasidan olib ketildi. 24.kg shef-muharriri Maxinur Niyozova ichki ishlar vazirligiga ketishdan oldin jurnalistlarga Ukrainadagi urush haqidagi materiallar tufayli ish ochilgani haqida aytib berishga muvaffaq bo'ldi.
Keyinchalik, axborot agentligi rahbariyati oshkor qilmaslik to'g'risidagi qog'ozga imzo chekkaniga ishora qilib, izohlar berishdan bosh tortdi. Niyozovani va 24.kg bosh direktori Asel Otorbayevni ikki kun ketma-ket so'roq qilishdi.
18 yanvar kuni Temirov Live YouTube kanalining amaldagi va sobiq jurnalistlari tahririyat va ularning uylari tintuvidan so'ng hibsga olingan. Ichki ishlar vazirligi xodimlari 11 kishini guvoh sifatida so'roq qilish uchun olib ketishdi, shundan so'ng, jurnalistlarga shubha bilan qarashdi va hibsga olishdi.
Ichki ishlar vazirligi matbuot xizmati qisqacha xabar berishicha, tergov ommaviy tartibsizliklarga chaqiriqlar bo'yicha olib borilmoqda. Tergov ma'lumotlariga ko'ra, Temirov Live va «Ait ait Dese» YouTube kanallarida «norozilik namoyishlariga va ommaviy tartibsizliklarga chaqiruv belgilarini o'z ichiga olgan» materiallar topilgan.
Axir Prezident: «Agar ularning aybi isbotlanmasa, ularni oqlang», demayaptilarmi? Nutqimning boshida men bir yil ichida 200 dan ortiq odam oqlanganini aytdim. Agar hibsga olingan blogerlar va jurnalistlarning harakatlarida jinoyat tarkibi bo'lmasa, tegishli qarorlar qabul qilinadi. Bu qonun talabidir. Men hamkasblarimdan, agar ularning aybi isbotlanmasa, adolatli qaror qabul qilishni talab qilgan bo'lardim», - deb «Azattik» 2024 yilning 26 yanvarida Oliy sud rahbari Zamirbek Bazarbayev gaplaridan iqtibos keltiradi.
Shu bilan birga, Qirg'iziston xavfsizlik kuchlari aynan qaysi nashrlar jinoyiy ishni qo'zg'atish uchun sabab bo'lganligini aniqlamashmadi.
Shu bilan birga, The Insider nashri vaziyat bilan tanish bo'lgan manbaga asoslanib, jinoiy ish Ukraina Qurolli kuchlari tomonida jang qilayotgan Qirg'iziston fuqarosi haqidagi maqola tufayli boshlanganini xabar qildi. Almaz Kudabek uulu materialining qahramoniga qarshi «qurolli to'qnashuvlarda QR fuqarosining ishtiroki» haqidagi maqola bo'yicha jinoiy ish qo'zg'atildi.
Axborot agentligi rahbariyati so'roq qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri tahririyat idorasidan olib ketildi. 24.kg shef-muharriri Maxinur Niyozova ichki ishlar vazirligiga ketishdan oldin jurnalistlarga Ukrainadagi urush haqidagi materiallar tufayli ish ochilgani haqida aytib berishga muvaffaq bo'ldi.
Keyinchalik, axborot agentligi rahbariyati oshkor qilmaslik to'g'risidagi qog'ozga imzo chekkaniga ishora qilib, izohlar berishdan bosh tortdi. Niyozovani va 24.kg bosh direktori Asel Otorbayevni ikki kun ketma-ket so'roq qilishdi.
18 yanvar kuni Temirov Live YouTube kanalining amaldagi va sobiq jurnalistlari tahririyat va ularning uylari tintuvidan so'ng hibsga olingan. Ichki ishlar vazirligi xodimlari 11 kishini guvoh sifatida so'roq qilish uchun olib ketishdi, shundan so'ng, jurnalistlarga shubha bilan qarashdi va hibsga olishdi.
Ichki ishlar vazirligi matbuot xizmati qisqacha xabar berishicha, tergov ommaviy tartibsizliklarga chaqiriqlar bo'yicha olib borilmoqda. Tergov ma'lumotlariga ko'ra, Temirov Live va «Ait ait Dese» YouTube kanallarida «norozilik namoyishlariga va ommaviy tartibsizliklarga chaqiruv belgilarini o'z ichiga olgan» materiallar topilgan.
Axir Prezident: «Agar ularning aybi isbotlanmasa, ularni oqlang», demayaptilarmi? Nutqimning boshida men bir yil ichida 200 dan ortiq odam oqlanganini aytdim. Agar hibsga olingan blogerlar va jurnalistlarning harakatlarida jinoyat tarkibi bo'lmasa, tegishli qarorlar qabul qilinadi. Bu qonun talabidir. Men hamkasblarimdan, agar ularning aybi isbotlanmasa, adolatli qaror qabul qilishni talab qilgan bo'lardim», - deb «Azattik» 2024 yilning 26 yanvarida Oliy sud rahbari Zamirbek Bazarbayev gaplaridan iqtibos keltiradi.
Shu bilan birga, Qirg'iziston xavfsizlik kuchlari aynan qaysi nashrlar jinoyiy ishni qo'zg'atish uchun sabab bo'lganligini aniqlamashmadi.
Shu bilan birga, The Insider nashri vaziyat bilan tanish bo'lgan manbaga asoslanib, jinoiy ish Ukraina Qurolli kuchlari tomonida jang qilayotgan Qirg'iziston fuqarosi haqidagi maqola tufayli boshlanganini xabar qildi. Almaz Kudabek uulu materialining qahramoniga qarshi «qurolli to'qnashuvlarda QR fuqarosining ishtiroki» haqidagi maqola bo'yicha jinoiy ish qo'zg'atildi.
«Ichki ishlar vaziri bizdan qasos olmoqda»
Temirov Live va «Аyt Ayt Dese» asoschisi Bolot Temirovning fikricha, jurnalistlarga qarshi jinoiy ishlar qo'zg'atilishiga ichki ishlar vaziri Ulan Niyazbekov haqidagi so'nggi materiallar sabab bo'lgan.
«[Jinoyat ishida] to'qima maqola, aslida bu ichki ishlar vazirligi xodimlari va vazirning jurnalistik faoliyatimiz uchun qasosi», - dedi Temirov.
Uning tushuntirishicha, ularning jamoasi ichki ishlar vazirligi rahbarining qarindoshlarining mol-mulki va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari tomonidan 750 ming dollar o'g'irlanganligi to'g'risida qidiruv materiallarini e'lon qilgan.
«Biz Ulan Niyazbekov amakining neft biznesini, vazirning amakisiga va onasiga rasmiylashtirgan Bishkekning qimmat tumanidagi qasr-uylarni aniqladik. Manbalarimizning ma'lumotlariga ko'ra, u o'sha yerda yashaydi. Biz ichki ishlar vazirligi tizimida ishlayotganda, uniтп boyiы mavzusini ko'tardik», dedi jurnalist.
Hibsga olinganlarni so'roq qilishda 2022 yilning noyabr oyida Qirg'izistonda pasportni qalbakilashtirish bo'yicha sudlangan va sud zalidan Rossiyaga majburan olib ketilgan Bolot Temirov qayerda ekanligi haqida qiziqishgan.
«Ular menga hukm chiqarishdi, deportatsiya qilishdi. Va endi ular mening qaysi mamlakatda ekanligimni aniqlashga harakat qilmoqdalar. Ehtimol, provokatsiya uchun ular meni yo'q qilishni xohlashlari mumkin», dedi Temirov.
Endi uning jamoasi a'zolari va Temirovning rafiqasi bo'lgan loyiha rahbari Tajibek qizi jinoiy javobgarlikka tortilmoqda. Tajibek qizi jurnalist Qirg'izistondan deportatsiya qilinganidan keyin Temirov Live va «Ayt Ayt Dese» ustidan boshqaruvni o'z zimmasiga oldi.
«[Jinoyat ishida] to'qima maqola, aslida bu ichki ishlar vazirligi xodimlari va vazirning jurnalistik faoliyatimiz uchun qasosi», - dedi Temirov.
Uning tushuntirishicha, ularning jamoasi ichki ishlar vazirligi rahbarining qarindoshlarining mol-mulki va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari tomonidan 750 ming dollar o'g'irlanganligi to'g'risida qidiruv materiallarini e'lon qilgan.
«Biz Ulan Niyazbekov amakining neft biznesini, vazirning amakisiga va onasiga rasmiylashtirgan Bishkekning qimmat tumanidagi qasr-uylarni aniqladik. Manbalarimizning ma'lumotlariga ko'ra, u o'sha yerda yashaydi. Biz ichki ishlar vazirligi tizimida ishlayotganda, uniтп boyiы mavzusini ko'tardik», dedi jurnalist.
Hibsga olinganlarni so'roq qilishda 2022 yilning noyabr oyida Qirg'izistonda pasportni qalbakilashtirish bo'yicha sudlangan va sud zalidan Rossiyaga majburan olib ketilgan Bolot Temirov qayerda ekanligi haqida qiziqishgan.
«Ular menga hukm chiqarishdi, deportatsiya qilishdi. Va endi ular mening qaysi mamlakatda ekanligimni aniqlashga harakat qilmoqdalar. Ehtimol, provokatsiya uchun ular meni yo'q qilishni xohlashlari mumkin», dedi Temirov.
Endi uning jamoasi a'zolari va Temirovning rafiqasi bo'lgan loyiha rahbari Tajibek qizi jinoiy javobgarlikka tortilmoqda. Tajibek qizi jurnalist Qirg'izistondan deportatsiya qilinganidan keyin Temirov Live va «Ayt Ayt Dese» ustidan boshqaruvni o'z zimmasiga oldi.
“Qirg'iziston mintaqadagi ozodlik vohasi hisoblangan”
Xalqaro inson huquqlarini himoya qilish sakkizta tashkiloti qo'shma bayonot berib, Qirg'iziston hukumatini «urushni targ'ib qilish» va «ommaviy tartibsizliklarga chaqirish» bahonasida ochilgan OAV tahririyatlariga qarshi jinoiy ishlarni to'xtatishga chaqirdi.
«Hukumat mustaqil OAV va jurnalistlarga qarshi repressiv harakatlarini darhol to'xtatishi va ularga qasos olinishdan qo'rqmasdan mamlakat va butun dunyodagi voqealarni yoritishga imkon berishi kerak», deyiladi murojaatda.
Bayonot Human Rights Watch, Inson huquqlari bo'yicha xalqaro hamkorlik (IPHR), People in Need va Inson huquqlari bo'yicha Xelsinki jamg'armasi kabi tashkilotlar tomonidan imzolangan.
So'nggi uch yil ichida Prezident Sodiq Japarov hokimiyatga kelishi bilan Qirg'iziston erkinlik va demokratiya darajasi bo'yicha xalqaro reytinglarda o'z mavqeini sezilarli darajada yomonlashtirdi.
2021 yildan boshlab, Freedom House xalqaro nodavlat tashkiloti bahosiga ko'ra Qirg'iziston erkin bo'lmagan mamlakatlar toifasiga kiradi. Qirg'iziston siyosiy huquqlar va fuqarolik erkinliklari darajasi bo'yicha yuzdan 27 ball oldi. Freedom House ta'kidlashicha, mamlakatda muxolifatchilar va fuqarolik faollari ta'qib qilinmoqda.
«Chegarasiz muxbirlar» tashkiloti (RSF) reytingida matbuot erkinligi darajasi bo'yicha Qirg'iziston 50 pog'onaga tushib, Tunis va Nigeriya o'rtasida 122-o'rinni egalladi.
«Bundan oldin Qirg'iziston mintaqadagi matbuot erkinligi vohasi hisoblangan. Ammo shuni ta'kidlash mumkinki, jurnalistlarni ta'qib qilishda misli ko'rilmagan vaziyat yuzaga keldi», dedi RSF Sharqiy Evropa va Markaziy Osiyo bo'limi boshlig'i Janna Kavelye.
«Hukumat mustaqil OAV va jurnalistlarga qarshi repressiv harakatlarini darhol to'xtatishi va ularga qasos olinishdan qo'rqmasdan mamlakat va butun dunyodagi voqealarni yoritishga imkon berishi kerak», deyiladi murojaatda.
Bayonot Human Rights Watch, Inson huquqlari bo'yicha xalqaro hamkorlik (IPHR), People in Need va Inson huquqlari bo'yicha Xelsinki jamg'armasi kabi tashkilotlar tomonidan imzolangan.
So'nggi uch yil ichida Prezident Sodiq Japarov hokimiyatga kelishi bilan Qirg'iziston erkinlik va demokratiya darajasi bo'yicha xalqaro reytinglarda o'z mavqeini sezilarli darajada yomonlashtirdi.
2021 yildan boshlab, Freedom House xalqaro nodavlat tashkiloti bahosiga ko'ra Qirg'iziston erkin bo'lmagan mamlakatlar toifasiga kiradi. Qirg'iziston siyosiy huquqlar va fuqarolik erkinliklari darajasi bo'yicha yuzdan 27 ball oldi. Freedom House ta'kidlashicha, mamlakatda muxolifatchilar va fuqarolik faollari ta'qib qilinmoqda.
«Chegarasiz muxbirlar» tashkiloti (RSF) reytingida matbuot erkinligi darajasi bo'yicha Qirg'iziston 50 pog'onaga tushib, Tunis va Nigeriya o'rtasida 122-o'rinni egalladi.
«Bundan oldin Qirg'iziston mintaqadagi matbuot erkinligi vohasi hisoblangan. Ammo shuni ta'kidlash mumkinki, jurnalistlarni ta'qib qilishda misli ko'rilmagan vaziyat yuzaga keldi», dedi RSF Sharqiy Evropa va Markaziy Osiyo bo'limi boshlig'i Janna Kavelye.
Saytlarni bloklash va nashrni tugatish
Japarov prezidentligi davrida OAV saytlarini sudgacha bloklash amaliyotga kirdi. Bu 2021-yilning avgust oyida qabul qilingan feyklar haqidagi qonun tufayli mumkin bo'ldi.
Qonun madaniyat vazirligiga saytlarni bloklash to'g'risida qaror qabul qilish, agar yolg'on axborot nashr etilganda — sud jarayonisiz amalga oshirish huquqini berdi. Axborot ishonchli yoki ishonchli emasligi to'g'risida qaror vazirlik xodimlarining o'zlari tomonidan qabul qilinadi.
Feyklar haqidagi qonunlar kuchga kirgandan so'ng, Qirg'iziston hududida bir nechta mustaqil OAVning saytlari bloklandi. 2022 yilning oktyabr oyida «Azattik radiosi» saytiga kirish yopildi («Ozodlik radiosi» Qirg'iziston xizmati Rossiyada «xorijiy agent» deb e'lon qilindi). Nomaqbul material olib tashlanganidan so'ng, radio sayti 2023 yilning iyul oyida blokdan chiqarildi.
O'tgan yilning sentyabr oyidan boshlab «Kloop» nashrining sayti bloklandi. Hibsga olingan muxolifatchi uni poytaxtdagi SIZO-1da qiynoqqa solinganini da'vo qilgan nashr bloklanishiga sabab bo'ldi. Jazoni ijro etish xizmati qiynoq ayblovlarini rad etdi va Kloop ularning pozitsiyasini yangilikda bayon qildi.
Bundan tashqari, Bishkek sudida hozir «Kloop Media» jamoat fondi sifatida ro'yxatdan o'tgan nashrni tugatish to'g'risidagi da'vo ko'rib chiqilmoqda. Bishkek prokuraturasi tahririyatga qarshi da'vo qo'zg'atdi, chunki uning fikricha, «Kloop» maqolalari Qirg'izistonga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Qonun madaniyat vazirligiga saytlarni bloklash to'g'risida qaror qabul qilish, agar yolg'on axborot nashr etilganda — sud jarayonisiz amalga oshirish huquqini berdi. Axborot ishonchli yoki ishonchli emasligi to'g'risida qaror vazirlik xodimlarining o'zlari tomonidan qabul qilinadi.
Feyklar haqidagi qonunlar kuchga kirgandan so'ng, Qirg'iziston hududida bir nechta mustaqil OAVning saytlari bloklandi. 2022 yilning oktyabr oyida «Azattik radiosi» saytiga kirish yopildi («Ozodlik radiosi» Qirg'iziston xizmati Rossiyada «xorijiy agent» deb e'lon qilindi). Nomaqbul material olib tashlanganidan so'ng, radio sayti 2023 yilning iyul oyida blokdan chiqarildi.
O'tgan yilning sentyabr oyidan boshlab «Kloop» nashrining sayti bloklandi. Hibsga olingan muxolifatchi uni poytaxtdagi SIZO-1da qiynoqqa solinganini da'vo qilgan nashr bloklanishiga sabab bo'ldi. Jazoni ijro etish xizmati qiynoq ayblovlarini rad etdi va Kloop ularning pozitsiyasini yangilikda bayon qildi.
Bundan tashqari, Bishkek sudida hozir «Kloop Media» jamoat fondi sifatida ro'yxatdan o'tgan nashrni tugatish to'g'risidagi da'vo ko'rib chiqilmoqda. Bishkek prokuraturasi tahririyatga qarshi da'vo qo'zg'atdi, chunki uning fikricha, «Kloop» maqolalari Qirg'izistonga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Yangilangan axborot: 27 mart kuni Temirov LIVE sahifasida Azamat Ishenbekovning 2 oyga qamoqda qoldirilganligi haqida xabarlar chiqdi. Shifoxonada bo'lgan Sapar Akunbekov uy qamog'ida qoldi. Jumabek Turdaliyevga qamoq chorasini chetga chiqmaslik to'g'risidagi choraga o'zgartirdi. Boshqa ko'plab jurnalistlarni tergov hibsxonasida kamida yana 2 oyga olib qolishdi.
6 martdan imzolangan ehtiyot chorasini uzaytirish to'g'risidagi iltimosnomalar jurnalistlarning advokatlariga faqat sud majlisida taqdim etildi, deyiladi kanal xabarlarida.
6 martdan imzolangan ehtiyot chorasini uzaytirish to'g'risidagi iltimosnomalar jurnalistlarning advokatlariga faqat sud majlisida taqdim etildi, deyiladi kanal xabarlarida.