O'zbekiston qonunchiligidagi axborot sohasidagi yangiliklar

O'zbekiston Respublikasi qonunchiligi so'z erkinligini ta'minlash, shaxsiy hayot va shaxsiy ma 'lumotlarni himoya qilish, shuningdek, axborotlashtirish sohasidagi hamkorlik bo' yicha xalqaro standartlar va majburiyatlarni o ' z ichiga oladi. 1991-yilning 30-sentabrida O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari VII sessiyasida O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so'ng qo'shilgan birinchi xalqaro-huquqiy hujjat - "Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi" ratifikatsiya qilindi. Deklaratsiyaning 19-moddasi qoidalari axborot sohasida inson huquqlari va erkinliklarini tartibga soluvchi O'zbekiston Respublikasining asosiy meyoriy-huquqiy hujjatlarida aks etgan. Mazkur qoidalar har qanday yo'l bilan va davlat chegaralaridan qat'iy nazar, axborot va g'oyalarni erkin izlash, olish va tarqatish huquqlarini bevosita o'z ichiga oladi. Bunday meyoriy-huquqiy hujjatlarga quyidagilar kiradi:

• O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi har kimning fikr, so'z va e'tiqod erkinligini, har qanday axborotni izlash, olish va tarqatish huquqini kafolatlaydi. Mazkur huquqlarni cheklashga faqat konstitutsiyaviy tuzumni, aholi salomatligini, ijtimoiy axloqini, boshqa shaxslarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, jamoat xavfsizligi va jamoat tartibini ta'minlash, shuningdek, davlat sirlarini oshkor qilish yoki qonun bilan himoyalangan boshqa sirlarning oldini olish maqsadida yo'l qo'yiladi.
• O'zbekiston Respublikasining "Axborotdan foydalanishning kafolatlari va erkinligi to'g 'risida"gi qonuni konstitutsiyaviy huquqni amalga oshirish jarayonida axborotni erkin va erkin izlash, olish, tadqiq etish, uzatish va tarqatish jarayonida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.
• O'zbekiston Respublikasining "Axborot erkinligi tamoyillari va kafolatlari to'g 'risida"gi qonuni axborot tushunchasini", shaxslar, predmetlar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to'g'risidagi ma'lumotlarularni taqdim etish manbalari va shaklidan qat'iy nazar" sifatida ochib beradi, shuningdek, har kimning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan axborotdan erkin foydalanish huquqini kafolatlaydi.
• O'zbekiston Respublikasining "Axborotlashtirish to'g'risida"gi qonuni axborotlashtirish tushunchasini "yuridik va jismoniy shaxslarning axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlaridan foydalangan holda axborotga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoitlarni yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jarayoni" deb belgilaydi, shuningdek, "bloger" yangi tushunchasini kiritadi.
• O'zbekiston Respublikasining "Shaxsiy ma'lumotlar to'g'risida"gi qonuni shaxsiy ma 'lumotlarni qayta ishlash va himoya qilishning huquqiy asoslarini, shuningdek, shaxsiy ma'lumotlar subyektlari va shaxsiy ma'lumotlar bazasi operatorlarining huquq va majburiyatlarini belgilaydi.

So'nggi paytlarda qonunchilikdagi asosiy yangiliklardan biri 2023-yilda yangilangan Konstitutsiyaning qabul qilinishi bo'ldi, asosiy qonunning 33-moddasida "davlat butun dunyo bo'ylab Internet axborot tarmog'iga kirishni ta'minlash uchun sharoit yaratadi" degan mutlaqo yangi qoida qabul qilindi. Mazkur qoidani mamlakatning asosiy hujjatiga kiritish Internet tarmog'ini yanada rivojlantirish va internetga kirishni insonning ajralmas huquqi sifatida tan olish muhimligini tan oldi.

Bundan tashqari, yangilangan konstitutsiyaviy-huquqiy shartlarni hisobga olgan holda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yilning 11–sentabrdagi PF-158-sonli Farmoni bilan O'zbekiston-2030 strategiyasi tasdiqlangan bo'lib, unda fuqarolarning axborotni erkin izlash, olish va tarqatish huquqlarini amalga oshirish kafolatlarini yanada kuchaytirish zaruratiga ham to'xtalib o'tilgan:

• milliy axborot makonida qonun hujjatlariga rioya etilishini ta'minlash;
• axborotdan foydalanish madaniyatini oshirish;
• aholini begona va buzg'unchi axborotlar ta'siridan himoya qilish;
• radikallashuvning oldini olish;
• Butunjahon Internet axborot tarmog'iga uzluksiz kirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
• milliy Internet makonida kiberxavfsizlikni ta'minlash va fuqarolarning internetdan foydalanish savodxonligini oshirish.

O'zbekiston Respublikasining "Axborotlashtirish to'g'risida"gi qonunida "bloger"tushunchasining mustahkamlanishi ham diqqatga sazovordir. Mazkur qonunning 3-moddasida ko'rsatilgan ta'rifga asoslanib, bloger bu "o'z veb-saytida va (yoki) veb-sayt sahifasida Internet umumjahon axborot tarmog'ida ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa mazmundagi ommaviy axborotni, shu jumladan, foydalanuvchilar tomonidan muhokama qilinadigan axborotni joylashtiradigan jismoniy shaxs". Demak, O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy tarmoqlarda o'zining ochiq sahifalari (akkauntlari) bo'lgan deyarli barcha tarmoq foydalanuvchilari, ularning faoliyati va abonentlari sonidan qat'iy nazar, blogerlar tomonidan tan olinishi mumkin. Bundan tashqari, 2021-yilda to'ldirilgan 121-moddaga ko'ra, bloger o'z sahifasidan quyidagilarga oid axborotlarni va materiallarni zudlik bilan olib tashlash choralarini ko'rishni o'z zimmasiga oladi:

• mavjud konstitutsiyaviy tuzumni, O'zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini majburan o'zgartirishga chaqiriqlarni;
• ommaviy tartibsizliklarga, fuqarolarga nisbatan zo'ravonlikka, shuningdek, belgilangan tartibni buzgan holda o'tkaziladigan yig'ilishlar, mitinglar, ko'chada yurishlar va namoyishlarda qatnashishlarga, shuningdek, ushbu noqonuniy harakatlarni tashkil etishga chaqiriqlarni;
• jamoat tartibi yoki xavfsizligiga tahdid soladigan yolg'on axborotni ongli tarqatishni;
• urush, zo'ravonlik va terrorizmni, shuningdek, diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizm g'oyalarini targ'ib qilishni;
davlat sirlarini yoki qonun bilan qo'riqlanadigan boshqa sirni tashkil etuvchi ma'lumotlarni oshkor qilishni;
• milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni qo'zg'atadigan, shuningdek, fuqarolarning shaxsiy hayotiga aralashishga imkon beradigan sha'ni va qadr-qimmati yoki ishbilarmonlik obro'siga putur yetkazadigan axborotni tarqatishni;
• jamiyat, davlat, davlat ramzlariga hurmatsizlik ko'rsatadigan, shu jumladan, odobsiz shaklda ifodalangan axborotni tarqatishni;
• giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarni targ'ib qilishni;
• pornografiyani targ'ib qilish, zo'ravonlik va shafqatsizlikka sig'inish va o'z joniga qasd qilishga undashni;
• fuqarolarni, shu jumladan, voyaga yetmaganlarni o'z hayoti va (yoki) sog'lig'iga yoxud boshqa shaxslarning hayoti va (yoki) sog'lig'iga tahdid solayotgan noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishga jalb etishga yo' naltirilgan axborotni tarqatishni;
• qonunga muvofiq jinoiy va boshqa javobgarlikka olib keladigan boshqa harakatlarni amalga oshirishni.

Agar blogerning ijtimoiy tarmoqlardagi posti yoki messenjerlar kanallarida yuqoridagi bandlarga taalluqli sharhlar yozilsa, u O'zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasi huzuridagi axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligining ommaviy kommunikatsiyalar masalalari markazi talabiga binoan ularni zudlik bilan olib tashlashni o'z zimmasiga oladi. Majburiyat bajarilmagan taqdirda uning veb-saytga va (yoki) yoki boshqa axborot resurslariga kirishi maxsus vakolatli organ – O'zbekiston Respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi tomonidan cheklanishi mumkin. Shu munosabat bilan foydalanuvchilarda sharhlarni kuzatishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi qonunchiligida Internet axborot tarmog'i orqali shaxslar tomonidan sodir etilgan quyidagi huquqbuzarliklar uchun ma'muriy javobgarlik ham ko'zda tutilgan:

• pornografik mahsulotlarni tarqatish, reklama qilish, namoyish qilish (MJtKning 189-moddasi);
• zulm, zo'ravonlik yoki shafqatsizlik madaniyatini targ'ib qiluvchi mahsulotlarni tarqatish, reklama qilish, namoyish qilish (MJtKning 1891-moddasi);
• qonunchilik hujjatlarini bajarmaslikka yoki buzishga ommaviy chaqiriq (MJtKning 2011-moddasi);
• yolg'on axborotni tarqatish(MJtKning 2022-moddasi);
• Shuningdek, Internet axborot tarmog'i orqali shaxslar tomonidan sodir etilgan bunday jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik ham ko'zda tutilgan, masalan:
• o'z joniga qasd qilishga olib kelish • O'zR JKning 103-moddasi);
• o'z joniga qasd qilishga undash (O'zR JKning 1031-moddasi);
• pornografik mahsulotlarni tarqatish, reklama qilish, namoyish qilish (O'zR JKning 130-moddasi);
• zulm, zo'ravonlik yoki shafqatsizlik madaniyatini targ'ib qiluvchi mahsulotlarni tarqatish, reklama qilish, namoyish etish (O'zR JKning 1301-moddasi);
• tuhmat (O'zR JKning 139-moddasi);
• haqorat (O'zR JKning 140-moddasi);
• ommaviy tartibsizliklar (O'zR JKning 244-moddasi);
• jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga tahdid soladigan materiallarni tarqatish yoki namoyish etish (O'zR JKning 2441-moddasi);
• yolg'on axborotni tarqatish (O'zR JKning 2446-moddasi).

Shunga qaramay, "Axborotlashtirish to'g'risida"gi qonun axborot resurslari egalarini, shu jumladan, blogerlarni o'z sahifalaridan qonun hujjatlarida taqiqlangan axborotni tarqatish maqsadida foydalanishga yo'l qo'ymaslik majburiyatini yuklaydi. Agar sharhlar o'z sahifasida o'z vaqtida aniqlanmasa, ommaviy kommunikatsiyalar axborot agentligining ommaviy kommunikatsiyalar bo'yicha markazi 24 soat ichida axborot resursi egasiga yoki blogerga o'z sahifasida qonunga zid bo'lgan axborotning aniqlanganligi va uni olib tashlash zarurligi to'g'risida xabarnoma yuboradi. Axborot resursining egasi, shuningdek, bloger O'zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarida taqiqlangan axborotni olib tashlashi, shuningdek, markazni o' zining rasmiy axborot resurslari orqali elektron yoki qog'oz shaklida xabarnoma olingandan keyin 24 soatdan kechiktirmay xabardor qilishi shart. Agar taqiqlangan axborot belgilangan muddatda axborot resursining egasi tomonidan o'chirilmasa, Markaz taqiqlangan axborot joylashgan ijtimoiy tarmoq yoki messenjer ma'muriga yoki da'vo bilan sudga murojaat qilishi mumkin.

O'zbekiston Respublikasining axborotni himoya qilish to'g'risidagi qonunchilik hujjatlarining yangilanishiga COVID-19 pandemiyasi ham ta 'sir ko' rsatdi. Gap shundaki, O'zbekiston Respublikasida SARS-CoV-2 virusi bilan bog'liq karantin choralari tarqala boshlaganidan beri Telegram messenjerining ba'zi kanallari yolg'on ma'lumotlarni tarqatish orqali aholining vahima kayfiyatidan foydalanishni boshladilar. O'zbekiston Respublikasining 2020-yilning 26-martdagi № O'RQ-613[И1]- sonli qonuni bilan O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga 2445-modda kiritilgan bo'lib, unga ko'ra karantin va insonlar uchun xavfli bo'lgan boshqa infeksiyalar tarqalishi to'g'risidagi haqiqatga mos kelmaydigan ma'lumotlarni og'zaki shaklda, bosma yoki boshqa usullarda ko'paytirilgan matnda yoki ommaviy axborot vositalarida, shuningdek, Internet umumjahon axborot tarmog'ida tarqatganlik uchun jinoiy javobgarlik nazarda tutiladi. Bundan tashqari, fuqarolarning shaxsiy ma'lumotlari pandemiya sharoitida takroriy qoidabuzarliklar obyektiga aylandi.

O'zbekiston Respublikasi kiberxavfsizlik markazining xabar berishicha,"Internet" tarmog'ida Telegram messenjeridan foydalanuvchilarning 40 milliondan ortiq satrdan iborat ma'lumotlar bazasi paydo bo'ldi, ulardan 50 062 tasi o'zbek uyali aloqa operatorlari raqamlariga tegishli. Bu tajovuzkorlarning shaxsiy ma'lumotlarini tovarlar yoki xizmatlarni tarqatish niqobi ostida, shuningdek qo'ng'iroq qilib, foydalanuvchilarning bank kartalaridan mablag'larni yechib olish uchun sovuq qo'ng'iroqlar (ingl. cold calling)ni amalga oshirish uchun ishlatishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, Telegram messenjeri foydalanuvchilarining shaxsiy ma'lumotlarini sanitariya-epidemiologiya xizmatlari tomonidan buzish holatlari ham bo'lgan. Ular messenjerda ommaviy guruhlar tashkil etgan va guruh ishtirokchilarining COVID-19 test natijalarini yuklagan, shu bilan birga O'zbekiston Respublikasining shaxsiy ma'lumotlari to'g'risidagi qonun hujjatlarini qo'pol ravishda buzgan. Shuni ta'kidlash kerakki, O'zbekiston Respublikasining 2021-yilning 29-oktabridagi O'RQ-726-sonli qonuni bilan O'zbekiston Respublikasining ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi va Jinoyat kodeksi O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining shaxsiy ma'lumotlarini axborot texnologiyalaridan, shu jumladan, Internet umumjahon axborot tarmog'idan foydalangan holda, O'zbekiston Respublikasi hududida jismoniy joylashtirilgan texnik vositalarda shaxsiy axborotni to'plash, tizimlashtirish va saqlash va shaxsiy ma'lumotlar bazalarining davlat reyestrida belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tkazilgan shaxsiy ma' lumotlar bazalarida qayta ishlashda ularga rioya qilmaganligi uchun ma'muriy (462-modda) va jinoiy (1412-modda) javobgarlik bilan to'ldirildi.

Yangiliklarga O'zbekiston Respublikasi Prezidentini haqorat qilganlik uchun jinoiy javobgarlik joriy etilishi ham kiradi. 2021-yilning 30-mart kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev "O'zbekiston Respublikasining ayrim qonunchilik hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalarni kiritish to'g'risida"gi qonunni imzoladi va shu bilan O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 158-moddasining 3-qismiga O'zbekiston Respublikasi Prezidentiga tajovuzlar to'g'risidagi tuzatishni ma'qulladi. Modda telekommunikatsiya tarmoqlari yoki Internet butunjahon axborot tarmog'i orqali Prezidentni haqorat qilganlik uchun javobgarlik to'g'risidagi holat bilan to'ldirildi.

Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi qonunchiligi shaxsiy hayot daxlsizligiga taalluqli axborot sohasida takomillashtirilmoqda. Masalan, fuqarolarning shaxsiy hayotiga oid fotosuratlarni ba videolarni tarqatish holatlarining tez-tez uchrab turishi munosabati bilan ko'pincha tovlamachilik maqsadida O'zbekiston Respublikasining 2023-yilning 11-aprelidagi qonuni bilan O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga shaxsning sha'ni va qadr-qimmatini kamsituvchi hamda inson hayotining shaxsiy hayotini aks ettiruvchi ma'lumotlarni oshkor qilganligi uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi 1413-modda kiritildi. Moddaning qoidalari fuqaroning roziligisiz yalang'och tananing va (yoki) jinsiy a'zolarining fotosuratlari va (yoki) videotasvirlarini o'z ichiga olgan axborotni tarqatish, shu jumladan, ommaviy axborot vositalarida, telekommunikatsiya tarmoqlarida yoki Internet butunjahon axborot tarmog'ida tarqatish yoki bunday axborotning tarqatilishi tahdidiga oid. Mazkur harakatlar bazaviy hisoblash miqdorining to'rt yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki 360 soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki 3 yilgacha axloqni tuzatish ishlariga olib keladi.

Aynan shu harakatlar:

• takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan amalga oshirilsa;
• bir guruh shaxslar tomonidan oldindan kelishilgan holda amalga oshirilsa;
• oldindan ma'lum bo'ilgan holda, o'n yetti yoshga to'lmagan aybdor shaxsga nisbatan uch yuz oltmish to'rt soatdan to'rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish yo'ki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazo chorasi qo'llaniladi.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, O'zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalarining uzluksiz taraqqiyoti yoki favqulotda pandemiya bo'ladimi, zamonaviy vaziyatlarning muammolariga zamon bilan hamnafas bo'lishga va Qonunchilik darajasida moslashishga harakat qilmoqda. Davlat axborot sohasidagi qonunchilikni mustahkamlash bo'yicha samarali siyosat olib bormoqda, bu axborotdan foydalanish erkinligi, shuningdek, axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini yaratish, ulardan foydalanish va himoya qilish bilan bog'liq munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Axborot sohasidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi bo 'yicha meyoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirish uchun, birinchi navbatda, qonunchilikni oddiy va tushunarli tilda tushuntirib, O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining huquqiy savodxonligini oshirish zarur. Buni ommaviy axborot vositalari, shuningdek, Internetdagi ommaviy axborot resurslari orqali amalga oshirish mumkin.

Mualliflar:

Xamidov Ilhom
«Perspective Consulting» MChJ huquqiy konsalting firmasi direktori, huquqiy maslahatchisi

Kamalova Malika
«Perspective Consulting» MChJ huquqiy konsalting firmasi huquqiy maslahatchisi