Soxta axborot tarqatish jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish, institutlarga bo‘lgan ishonchni so‘ndirish yoki boshqa maqsadlarga erishish uchun yolg‘on yoki chalg‘ituvchi axborotni ongli ravishda tarqatish. Internet-makonda yolg‘on axborot, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlar, yangiliklar saytlari va boshqa onlayn platformalar orqali tez tarqatilib, uni kuchli ta’sir vositasiga aylantiradi. Globallashuv va ma’lumotlar almashinuvining yuqori tezligi sharoitida yolg‘on axborot axboriy xavfsizlik va jamiyatlarning barqarorligiga jiddiy tahdid solmoqda.
BMT, Yevropa Ittifoqi va YuNESKO kabi xalqaro tashkilotlar yolg‘on axborot muammosi va uning oqibatlarini faol o‘rganmoqda.
BMT ma’lumotlariga ko'ra, so‘nggi yillarda, ayniqsa, COVID-19 pandemiyasi kabi global inqirozlar davrida yolg‘on axborot kampaniyalari soni keskin oshdi.
YuNESKO hisobotida ta’kidlanishicha, sog‘liqni saqlash sohasidagi yolg‘on axborot emlashga ishonchsizlikning kuchayishiga va jamoatchilikni chalg‘itishga olib keldi.
Yevropa komissiyasining hisobotida, shuningdek, Evropa Ittifoqi fuqarolarining 83 foizi yolg‘on axborotni demokratiya uchun tahdid deb bilishadi. “Chegara bilmas muxbirlar” tashkiloti feyk yangiliklar siyosiy manipulyatsiya va mustaqil OAVga bosim o‘tkazish uchun ishlatilishini ta’kidladi.
Xalqaro tajriba
Soxta axborotga qarshi kurashish uchun mamlakatlar turli choralarni ko‘rmoqda. Germaniyada tarmoq qoidalariga rioya qilish to‘grisidagi qonun (NetzDG) amalda bo‘lib, u ijtimoiy platformalarga noqonuniy kontentni, shu jumladan, soxta axborotni tezda olib tashlash majburiyatini yuklaydi.
Frantsiya saylovoldi tashviqoti paytida feyk yangiliklar saytlarini bloklashga imkon beruvchi axborotni manipulyatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunni joriy qildi.
Singapurda onlayn-soxta axborot va manipulyatsiyadan himoya qilish to‘g‘risidagi qonun (POFMA) mavjud bo‘lib, u hokimiyatning iltimosiga binoan ijtimoiy tarmoqlarga soxta xabarlarni belgilash yoki o‘chirish majburiyatini yuklaydi. Mazkur chora-tadbirlar soxta axborotning tarqalishini kamaytirishga va uning tarqatilishi uchun javobgarlikni oshirishga qaratilgan.
O‘zbekiston qonunchiligi
O‘zbekistonda soxta axborotni tarqatganlik uchun javobgarlik yolg‘on axborot tarqalishining oldini olish va axboriy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan qator qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Ma’muriy va jinoiy javobgarlik: O‘zbekiston qonunchiligi yolg‘on axborot, shu jumladan, feyk yangiliklar va soxta axborotni tarqatganlik uchun ma’muriy va jinoiy javobgarlikni nazarda tutadi.
Axboriy kodeks loyihasi:
O‘zbekistonda sakkizta amaldagi qonunni birlashtirgan va axborotdan foydalanish meyorlarini, shuningdek, ma’lumotlarni olish va tarqatish tartib-qoidalarini belgilobchi yangi axboriy kodeks loyihasi ishlab chiqilmoqda. Kodeks loyihasida soxta axborotni tarqatish bilan bog‘liq qoidabuzarliklar uchun jazolar to‘g‘risidagi qoidalar mavjud va OAV faoliyati tartibga solinadi.
Axloqiy standartlar va tartibga solish:
Jurnalistlik axloq va soxta axborot tarqatganlik uchun javobgarlikni tartibga solish masalalari davlat va xususiy OAV ishtirokidagi uchrashuvlarda ham muhokama qilingan bo‘lib, unda axboriy muhitni yaxshilash va soxta yangiliklar tarqalishining oldini olish uchun qonunchilikni takomillashtirish zarurati ta’kidlandi.
Soxta axborot tahdidlarini kamaytirish choralari
Soxta axborotga qarshi samarali kurashish uchun davlat idoralarining shaffofligi va ishonchli axborotdan foydalanish huquqini o‘z ichiga olgan majmuaviy choralar zarur, masalan:
Davlat idoralarining ochiqligi: Shaffoflikning va rasmiy axborotdan o‘z vaqtida foydalanish huquqining ta’minlanishi feyk yangiliklar ta’sirini kamaytirishga yordam beradi, chunki fuqarolar ishonchli manbalar orqali faktlarni tekshirishlari mumkin bo‘ladi.
Ta’lim va mediasavodxonlik: Mediasavodxonlik bo‘yicha ta’lim dasturlari insonlarga turli manbalardan olingan axborotni tanqidiy baholashga yordam beradi.
Platformalar bilan hamkorlik: Davlatlar va xalqaro tashkilotlar soxta axborotni tezda aniqlash va olib tashlash uchun ijtimoiy tarmoqlar va media-platformalar bilan hamkorlik qilishlari kerak.
Qonunchilikni ishlab chiqish: So‘z erkinligi va jamoat xavfsizligi o‘rtasidagi muvozanatni inobatga olgan holda soxta axborotni tarqatishga qarshi kurashishga qaratilgan aniq huquqiy meyorlarni o‘rnatish. Mazkur choralar soxta axborot ta’sirini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin, bu esa, yanada axboriy va himoyalangan jamiyatni yaratishga yordam beradi.
BMT, Yevropa Ittifoqi va YuNESKO kabi xalqaro tashkilotlar yolg‘on axborot muammosi va uning oqibatlarini faol o‘rganmoqda.
BMT ma’lumotlariga ko'ra, so‘nggi yillarda, ayniqsa, COVID-19 pandemiyasi kabi global inqirozlar davrida yolg‘on axborot kampaniyalari soni keskin oshdi.
YuNESKO hisobotida ta’kidlanishicha, sog‘liqni saqlash sohasidagi yolg‘on axborot emlashga ishonchsizlikning kuchayishiga va jamoatchilikni chalg‘itishga olib keldi.
Yevropa komissiyasining hisobotida, shuningdek, Evropa Ittifoqi fuqarolarining 83 foizi yolg‘on axborotni demokratiya uchun tahdid deb bilishadi. “Chegara bilmas muxbirlar” tashkiloti feyk yangiliklar siyosiy manipulyatsiya va mustaqil OAVga bosim o‘tkazish uchun ishlatilishini ta’kidladi.
Xalqaro tajriba
Soxta axborotga qarshi kurashish uchun mamlakatlar turli choralarni ko‘rmoqda. Germaniyada tarmoq qoidalariga rioya qilish to‘grisidagi qonun (NetzDG) amalda bo‘lib, u ijtimoiy platformalarga noqonuniy kontentni, shu jumladan, soxta axborotni tezda olib tashlash majburiyatini yuklaydi.
Frantsiya saylovoldi tashviqoti paytida feyk yangiliklar saytlarini bloklashga imkon beruvchi axborotni manipulyatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunni joriy qildi.
Singapurda onlayn-soxta axborot va manipulyatsiyadan himoya qilish to‘g‘risidagi qonun (POFMA) mavjud bo‘lib, u hokimiyatning iltimosiga binoan ijtimoiy tarmoqlarga soxta xabarlarni belgilash yoki o‘chirish majburiyatini yuklaydi. Mazkur chora-tadbirlar soxta axborotning tarqalishini kamaytirishga va uning tarqatilishi uchun javobgarlikni oshirishga qaratilgan.
O‘zbekiston qonunchiligi
O‘zbekistonda soxta axborotni tarqatganlik uchun javobgarlik yolg‘on axborot tarqalishining oldini olish va axboriy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan qator qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Ma’muriy va jinoiy javobgarlik: O‘zbekiston qonunchiligi yolg‘on axborot, shu jumladan, feyk yangiliklar va soxta axborotni tarqatganlik uchun ma’muriy va jinoiy javobgarlikni nazarda tutadi.
Axboriy kodeks loyihasi:
O‘zbekistonda sakkizta amaldagi qonunni birlashtirgan va axborotdan foydalanish meyorlarini, shuningdek, ma’lumotlarni olish va tarqatish tartib-qoidalarini belgilobchi yangi axboriy kodeks loyihasi ishlab chiqilmoqda. Kodeks loyihasida soxta axborotni tarqatish bilan bog‘liq qoidabuzarliklar uchun jazolar to‘g‘risidagi qoidalar mavjud va OAV faoliyati tartibga solinadi.
Axloqiy standartlar va tartibga solish:
Jurnalistlik axloq va soxta axborot tarqatganlik uchun javobgarlikni tartibga solish masalalari davlat va xususiy OAV ishtirokidagi uchrashuvlarda ham muhokama qilingan bo‘lib, unda axboriy muhitni yaxshilash va soxta yangiliklar tarqalishining oldini olish uchun qonunchilikni takomillashtirish zarurati ta’kidlandi.
Soxta axborot tahdidlarini kamaytirish choralari
Soxta axborotga qarshi samarali kurashish uchun davlat idoralarining shaffofligi va ishonchli axborotdan foydalanish huquqini o‘z ichiga olgan majmuaviy choralar zarur, masalan:
Davlat idoralarining ochiqligi: Shaffoflikning va rasmiy axborotdan o‘z vaqtida foydalanish huquqining ta’minlanishi feyk yangiliklar ta’sirini kamaytirishga yordam beradi, chunki fuqarolar ishonchli manbalar orqali faktlarni tekshirishlari mumkin bo‘ladi.
Ta’lim va mediasavodxonlik: Mediasavodxonlik bo‘yicha ta’lim dasturlari insonlarga turli manbalardan olingan axborotni tanqidiy baholashga yordam beradi.
Platformalar bilan hamkorlik: Davlatlar va xalqaro tashkilotlar soxta axborotni tezda aniqlash va olib tashlash uchun ijtimoiy tarmoqlar va media-platformalar bilan hamkorlik qilishlari kerak.
Qonunchilikni ishlab chiqish: So‘z erkinligi va jamoat xavfsizligi o‘rtasidagi muvozanatni inobatga olgan holda soxta axborotni tarqatishga qarshi kurashishga qaratilgan aniq huquqiy meyorlarni o‘rnatish. Mazkur choralar soxta axborot ta’sirini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin, bu esa, yanada axboriy va himoyalangan jamiyatni yaratishga yordam beradi.