Mualliflik huquqi an’anaviy tarzda inson ijodkorligi g‘oyasiga – noyoblik, individual hissa va originalikka asoslanib kelgan. Ammo sun’iy intellekt paydo bo‘lishi bilan ushbu tizim ilgari mavjud bo‘lmagan chaqiriqqa duch keldi. Bugun algoritmlar matn yozish, musiqa yaratish, tasvirlar generatsiya qilish va hatto butun san’at asarlarini shakllantirish qobiliyatiga ega.
Aynan shu yerda asosiy savol tug‘iladi: sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan kontentning muallifi kim – so‘rov kiritgan insonmi, dastur ishlab chiquvchisi yoki hech kimmi? AQSh sudlari, Yevropa Ittifoqidagi tashabbuslar, Avstraliyadagi bahslar hamda O‘zbekiston qonunchilik normalari shuni ko‘rsatmoqdaki, hozircha dunyo mashina muallif bo‘la olmaydi degan fikrda yakdil. Biroq ushbu aniqdek ko‘ringan qarash ortida ancha murakkab huquqiy dilemmalar yashiringan.
Jurnalistlar va rassomlarni, ularning asarlari neyrotarmoqlarni o‘qitish ma’lumotlar bazalariga tushib qolganida, qanday himoya qilish mumkin? Sun’iy intellekt yordamida yaratilgan brendlar va kontent bo‘yicha tadbirkorlarga huquqiy barqarorlikni ta’minlash imkoni bormi? Va algoritmlar har kuni millionlab “original” asarlar yaratadigan bir dunyoda inson ijodkorligining qadri qanday bo‘ladi?
Bu savollarga javoblar raqamli davr uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois, sun’iy intellekt kontekstida mualliflik huquqi haqidagi suhbat — bu mavhum huquqiy bahs emas, balki raqamli muhitda ishlayotgan, o‘qiyotgan va yashayotgan har bir kishiga taalluqli masaladir.
Turli davlatlar bu masalani qanday hal qilayotganini tushunish uchun xalqaro tajribaga nazar tashlaymiz.
Amerika Qo‘shma Shtatlarining Copyright Office (Mualliflik huquqi idorasi) bir necha bor ta’kidlagan: faqat sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar mualliflik huquqi bilan himoya qilinmaydi. Bunga yorqin misol — Zarya of the Dawn komiksi: matnni inson yozgan, biroq illyustratsiyalar neyrotarmoq tomonidan yaratilgan. Natijada sud qaror qildi: matnni himoya qilish mumkin, ammo tasvirlarga bu tatbiq etilmaydi. 2025-yil mart oyida Kolumbiya okrugi Apellyatsiya sudi ham ushbu pozitsiyani tasdiqlab, mualliflik huquqi insonning majburiy ishtirokini talab qilishini qayd etdi.
Yevropa Ittifoqida ham shunga o‘xshash yondashuv qo‘llaniladi — muallif sifatida faqat inson tan olinadi. Biroq bu yerda yanada oldinga qadam qo‘yilgan: yangi AI Act doirasida kompaniyalar o‘z algoritmlari qaysi ma’lumotlar asosida o‘qitilgani haqida oshkor etish talabi muhokama qilinmoqda. Bu ayniqsa muhim, chunki ko‘plab rassomlar va musiqachilar ularning asarlari roziliksiz va kompensatsiyasiz o‘quv ma’lumotlar to‘plamlariga kiritilganini ta’kidlamoqda.
Avstraliyada esa haqiqiy bahs-munozaralar avj olmoqda. Ba’zi yuristlar sun’iy intellekt kompaniyalariga jurnalistik materiallar va mualliflik asarlarini modellarning o‘qitilishi uchun erkin foydalanishga ruxsat berishni taklif qilmoqda. Biroq ijodiy hamjamiyat bunga keskin e’tiroz bildirmoqda va buni inson mehnatining “raqamli ekspluatatsiyasi” deb atamoqda.
Milliy qonunchilikda asar muallifi faqat inson bo‘lishi mumkin degan prinsip amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni (ZRU-781, 2022-yil 20-aprel) bu qoida ni bevosita mustahkamlaydi. Qonunning 6–7-moddalariga muvofiq:
Aynan shu yerda asosiy savol tug‘iladi: sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan kontentning muallifi kim – so‘rov kiritgan insonmi, dastur ishlab chiquvchisi yoki hech kimmi? AQSh sudlari, Yevropa Ittifoqidagi tashabbuslar, Avstraliyadagi bahslar hamda O‘zbekiston qonunchilik normalari shuni ko‘rsatmoqdaki, hozircha dunyo mashina muallif bo‘la olmaydi degan fikrda yakdil. Biroq ushbu aniqdek ko‘ringan qarash ortida ancha murakkab huquqiy dilemmalar yashiringan.
Jurnalistlar va rassomlarni, ularning asarlari neyrotarmoqlarni o‘qitish ma’lumotlar bazalariga tushib qolganida, qanday himoya qilish mumkin? Sun’iy intellekt yordamida yaratilgan brendlar va kontent bo‘yicha tadbirkorlarga huquqiy barqarorlikni ta’minlash imkoni bormi? Va algoritmlar har kuni millionlab “original” asarlar yaratadigan bir dunyoda inson ijodkorligining qadri qanday bo‘ladi?
Bu savollarga javoblar raqamli davr uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Shu bois, sun’iy intellekt kontekstida mualliflik huquqi haqidagi suhbat — bu mavhum huquqiy bahs emas, balki raqamli muhitda ishlayotgan, o‘qiyotgan va yashayotgan har bir kishiga taalluqli masaladir.
Turli davlatlar bu masalani qanday hal qilayotganini tushunish uchun xalqaro tajribaga nazar tashlaymiz.
Amerika Qo‘shma Shtatlarining Copyright Office (Mualliflik huquqi idorasi) bir necha bor ta’kidlagan: faqat sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar mualliflik huquqi bilan himoya qilinmaydi. Bunga yorqin misol — Zarya of the Dawn komiksi: matnni inson yozgan, biroq illyustratsiyalar neyrotarmoq tomonidan yaratilgan. Natijada sud qaror qildi: matnni himoya qilish mumkin, ammo tasvirlarga bu tatbiq etilmaydi. 2025-yil mart oyida Kolumbiya okrugi Apellyatsiya sudi ham ushbu pozitsiyani tasdiqlab, mualliflik huquqi insonning majburiy ishtirokini talab qilishini qayd etdi.
Yevropa Ittifoqida ham shunga o‘xshash yondashuv qo‘llaniladi — muallif sifatida faqat inson tan olinadi. Biroq bu yerda yanada oldinga qadam qo‘yilgan: yangi AI Act doirasida kompaniyalar o‘z algoritmlari qaysi ma’lumotlar asosida o‘qitilgani haqida oshkor etish talabi muhokama qilinmoqda. Bu ayniqsa muhim, chunki ko‘plab rassomlar va musiqachilar ularning asarlari roziliksiz va kompensatsiyasiz o‘quv ma’lumotlar to‘plamlariga kiritilganini ta’kidlamoqda.
Avstraliyada esa haqiqiy bahs-munozaralar avj olmoqda. Ba’zi yuristlar sun’iy intellekt kompaniyalariga jurnalistik materiallar va mualliflik asarlarini modellarning o‘qitilishi uchun erkin foydalanishga ruxsat berishni taklif qilmoqda. Biroq ijodiy hamjamiyat bunga keskin e’tiroz bildirmoqda va buni inson mehnatining “raqamli ekspluatatsiyasi” deb atamoqda.
Milliy qonunchilikda asar muallifi faqat inson bo‘lishi mumkin degan prinsip amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni (ZRU-781, 2022-yil 20-aprel) bu qoida ni bevosita mustahkamlaydi. Qonunning 6–7-moddalariga muvofiq:
- mualliflik huquqi quyidagilarga tatbiq etiladi fan, adabiyot va san’at asarlari, ular ijodiy faoliyat mahsuli hisoblanadi;
- asarning maqsadi yoki badiiy darajasi, shuningdek, uni ifoda etish usuli ahamiyatga ega emas — himoya ham e’lon qilingan, ham e’lon qilinmagan asarlarga taalluqlidir;
- asosiy shart — insonning ijodiy hissasi bo‘lib, u obyektiv shaklda ifodalanishi lozim (yozma, og‘zaki, audio yoki video yozuv, tasvir, haykaltaroshlik, arxitektura va boshqalar);
- mualliflik huquqi ifoda shaklini himoya qiladi, biroq g‘oya, prinsip, metod yoki jarayonlarning o‘zini emas.
Shu tariqa, O‘zbekistonning pozitsiyasi xalqaro tendensiyaga mos keladi: mualliflikning asosiy sharti sifatida insonning ijodiy hissasi saqlanib qolmoqda. Shu bilan birga, amaldagi qonunchilikda mualliflik huquqi sohasida sun’iy intellektdan foydalanishga oid maxsus tartibga solish mavjud emas. Bu esa, ayniqsa, ijodiy industriyalar va kontent yaratishda algoritmlardan foydalanayotgan tadbirkorlar uchun huquqiy noaniqlik xavfini yuzaga keltiradi.
Aynan shu yerda yangi savollarni keltirib chiqaradigan huquqiy dilemmalar yuzaga keladi — an’anaviy mualliflik huquqi hozircha ularga bir yoqlama javob bera olmaydi.
Kim muallif?
Agar siz so‘rov (prompt) kiritib, eng muvaffaqiyatli variantni tanlasangiz va tasvirni qayta ishlasangiz, qonun katta ehtimol bilan sizni muallif sifatida tan oladi. Ammo agar tasvir to‘liq algoritm tomonidan, sizning ishtirokingizsiz yaratilgan bo‘lsa — u hech kimga tegishli emas.
Ilhom va plagiat o‘rtasidagi chegara qayerda?
Sun’iy intellekt millionlab asarlar asosida o‘qiydi. Agar u mutlaqo yangi narsani yaratsa — bu ilhom hisoblanadi. Ammo natija asl nusxaga haddan tashqari yaqin bo‘lsa, mualliflik huquqining buzilishi xavfi tug‘iladi. Yevropa Ittifoqida aynan shu sababli “datasetning shaffofligi” masalasi muhokama qilinmoqda — bu mualliflarga o‘z asarlaridan foydalanilganini isbotlashni osonlashtiradi.
Platforma foydalanuvchisi nima oladi?
Ko‘plab servislar (OpenAI, MidJourney, Stable Diffusion v.b) o‘z qoidalarida shunday deb yozadi: “Natija foydalanuvchiga tegishli”. Biroq bu sizning huquqlaringizni hech kim da’vo qilmaguncha amal qiladi. Agar nizo sudga borib qolsa, masalani servisning ichki qoidalari emas, balki qonun hal qiladi.
Nega sun’iy intellekt davrida mualliflik masalasi har bir kishiga taalluqli?
Bugun “muallif kim?” muammosi faqat huquqiy masala bo‘lib qolmadi. U jamiyatning turli qatlamlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jamiyat uchun umuman olganda, mualliflik tushunchasining xiralashuvi original kontent qadriyatining pasayishiga olib keladi. Raqamli muhitda inson ijodining mahsulini avtomatik tarzda yaratilgan materialdan ajratish tobora qiyinlashib bormoqda, bu esa asta-sekin axborot va madaniyatga bo‘lgan ishonchni yemirmoqda.
Kim muallif?
Agar siz so‘rov (prompt) kiritib, eng muvaffaqiyatli variantni tanlasangiz va tasvirni qayta ishlasangiz, qonun katta ehtimol bilan sizni muallif sifatida tan oladi. Ammo agar tasvir to‘liq algoritm tomonidan, sizning ishtirokingizsiz yaratilgan bo‘lsa — u hech kimga tegishli emas.
Ilhom va plagiat o‘rtasidagi chegara qayerda?
Sun’iy intellekt millionlab asarlar asosida o‘qiydi. Agar u mutlaqo yangi narsani yaratsa — bu ilhom hisoblanadi. Ammo natija asl nusxaga haddan tashqari yaqin bo‘lsa, mualliflik huquqining buzilishi xavfi tug‘iladi. Yevropa Ittifoqida aynan shu sababli “datasetning shaffofligi” masalasi muhokama qilinmoqda — bu mualliflarga o‘z asarlaridan foydalanilganini isbotlashni osonlashtiradi.
Platforma foydalanuvchisi nima oladi?
Ko‘plab servislar (OpenAI, MidJourney, Stable Diffusion v.b) o‘z qoidalarida shunday deb yozadi: “Natija foydalanuvchiga tegishli”. Biroq bu sizning huquqlaringizni hech kim da’vo qilmaguncha amal qiladi. Agar nizo sudga borib qolsa, masalani servisning ichki qoidalari emas, balki qonun hal qiladi.
Nega sun’iy intellekt davrida mualliflik masalasi har bir kishiga taalluqli?
Bugun “muallif kim?” muammosi faqat huquqiy masala bo‘lib qolmadi. U jamiyatning turli qatlamlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
- Jurnalistlar uchun xavf yaqqol: neyrotarmoq yaratgan matn va tasvirlar mualliflik huquqi bilan to‘liq himoyalanmaydi. Bu esa chop etilgan materiallarni boshqalar tomonidan bemalol ishlatilishi mumkinligini anglatadi.
- Rassom va musiqachilar uchun vaziyat yanada og‘irroq. Ularning asarlari ko‘pincha sun’iy intellektni o‘qitish ma’lumotlar bazasiga roziliksiz va xabarsiz kiritiladi. Amalda bu “raqamli ko‘chirish” va begona mehnatdan foydalanish yo‘lini ochadi.
- Tadbirkorlar uchun mualliflik masalasi biznesning barqarorligi bilan bog‘liq. Sun’iy intellekt yaratgan logotip yoki marketing kontentni intellektual mulk sifatida ro‘yxatdan o‘tkazish qiyin, demak, raqib uni osonlikcha da’vo qilishi mumkin.
Jamiyat uchun umuman olganda, mualliflik tushunchasining xiralashuvi original kontent qadriyatining pasayishiga olib keladi. Raqamli muhitda inson ijodining mahsulini avtomatik tarzda yaratilgan materialdan ajratish tobora qiyinlashib bormoqda, bu esa asta-sekin axborot va madaniyatga bo‘lgan ishonchni yemirmoqda.
Aynan shu yerda yangi savollarni keltirib chiqaradigan huquqiy dilemmalar yuzaga keladi — an’anaviy mualliflik huquqi hozircha ularga bir yoqlama javob bera olmaydi.
Kim muallif?
Agar siz so‘rov (prompt) kiritib, eng muvaffaqiyatli variantni tanlasangiz va tasvirni qayta ishlasangiz, qonun katta ehtimol bilan sizni muallif sifatida tan oladi. Ammo agar tasvir to‘liq algoritm tomonidan, sizning ishtirokingizsiz yaratilgan bo‘lsa — u hech kimga tegishli emas.
Ilhom va plagiat o‘rtasidagi chegara qayerda?
Sun’iy intellekt millionlab asarlar asosida o‘qiydi. Agar u mutlaqo yangi narsani yaratsa — bu ilhom hisoblanadi. Ammo natija asl nusxaga haddan tashqari yaqin bo‘lsa, mualliflik huquqining buzilishi xavfi tug‘iladi. Yevropa Ittifoqida aynan shu sababli “datasetning shaffofligi” masalasi muhokama qilinmoqda — bu mualliflarga o‘z asarlaridan foydalanilganini isbotlashni osonlashtiradi.
Platforma foydalanuvchisi nima oladi?
Ko‘plab servislar (OpenAI, MidJourney, Stable Diffusion v.b) o‘z qoidalarida shunday deb yozadi: “Natija foydalanuvchiga tegishli”. Biroq bu sizning huquqlaringizni hech kim da’vo qilmaguncha amal qiladi. Agar nizo sudga borib qolsa, masalani servisning ichki qoidalari emas, balki qonun hal qiladi.
Nega sun’iy intellekt davrida mualliflik masalasi har bir kishiga taalluqli?
Bugun “muallif kim?” muammosi faqat huquqiy masala bo‘lib qolmadi. U jamiyatning turli qatlamlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jamiyat uchun umuman olganda, mualliflik tushunchasining xiralashuvi original kontent qadriyatining pasayishiga olib keladi. Raqamli muhitda inson ijodining mahsulini avtomatik tarzda yaratilgan materialdan ajratish tobora qiyinlashib bormoqda, bu esa asta-sekin axborot va madaniyatga bo‘lgan ishonchni yemirmoqda.
- Jurnalistlar uchun xavf yaqqol: neyrotarmoq yaratgan matn va tasvirlar mualliflik huquqi bilan to‘liq himoyalanmaydi. Bu esa chop etilgan materiallarni boshqalar tomonidan bemalol ishlatilishi mumkinligini anglatadi.
- Rassom va musiqachilar uchun vaziyat yanada og‘irroq. Ularning asarlari ko‘pincha sun’iy intellektni o‘qitish ma’lumotlar bazasiga roziliksiz va xabarsiz kiritiladi. Amalda bu “raqamli ko‘chirish” va begona mehnatdan foydalanish yo‘lini ochadi.
- Tadbirkorlar uchun mualliflik masalasi biznesning barqarorligi bilan bog‘liq. Sun’iy intellekt yaratgan logotip yoki marketing kontentni intellektual mulk sifatida ro‘yxatdan o‘tkazish qiyin, demak, raqib uni osonlikcha da’vo qilishi mumkin.
Jamiyat uchun umuman olganda, mualliflik tushunchasining xiralashuvi original kontent qadriyatining pasayishiga olib keladi. Raqamli muhitda inson ijodining mahsulini avtomatik tarzda yaratilgan materialdan ajratish tobora qiyinlashib bormoqda, bu esa asta-sekin axborot va madaniyatga bo‘lgan ishonchni yemirmoqda.